Ti Sirnaat A
Tartarigagayak
Amaranth T. Apaya
Malem ti Domingo, 23 ti mabilang itoy a bulan. Agarup maysan nga orasmi iti tangatang itay sumken manen ti lagip di agpasaranmi nga agasawa. Ket nalagipko di balakad da nanang ken Manong Elvis a kakaisuna a kabsatko idi naminsan a bulan a mapanak-a-mapan idiay USA sakbay nga ag-expire ti re-entry’k. Pinilik ita a bulan ti December a panagsublik idiay US ta bareng al-alisto a malunag ti natangken a pangngeddeng ni Lily, ti asawak, a pakawanennak ita, ta Paskua. Tumawtawag kano met ketdi kadakuada idiay Oahu ngem likliklikan kano ti asawak a pagsasaritaanda ti maipapan kadakami.
Agasawa a retirado a Professor ken Dentista a taga Santo Domingo, Ilocos Sur ti katugawko iti Business Class ti JAL, da Prof Alfredo ken Dra Teresita Jamarillo. Mapanda kano bakasionan ti baroda ken ti pamilia daytoy idiay California, ngem dumaw-asda nga umuna iti Oahu a pagnaedan ti kabsat ti Lakay.
Napilpil ti isemko, ta maslegak iti damdamagenda no bakasionistaak met a kas kadakuada. Nalabit a napagkamaliandak a kasta, ta addaak iti Business Class, ngamin, isu laeng ti naatdaan iti bakante dagitoy a tugaw a naisangrat kadagiti nasaliwanwan ken natatan-ok a tattao. Ket inbagak a nabiitak pay idiay New York idi agawidak idiay Pilipinas, ngem nasken nga agsubliak idiay US sakbay nga agpaso ti re-entry’k a kas maysa nga imigrante ti Estados Unidos. Nasdaaw ti baket no apay a nagawidak ket nagmayat kano a pagindegan ti US.
Ket sinalaysayko kadakuada nga agasawa ti gapuna no apay a nagawidak idiay Pilipinas. Kadagiti tungal balikasko, mailangaak kadagiti rupada ti kaririknada. Iti agarup ngalay ngatan ti salaysayko a nakasagidan di damo nga ayatko- di napukawko a kaayan-ayat; a naibulos ti sennayko, nga itay pay nga ep-ep-epek ket apagapaman ti panagtukenko nga agbalikas ta agsainnek manen dagiti angesko, naluyaan ni Nana Tessie ket insangsangitnan dagiti panglinglingay, pammagbaga, ken tubngar ti kas maysa nga ina iti anakna a saritana. Mailangaak ti napnuan asi, nga itay laeng ket umisem-isem a rupa ni Tata Alfred iti panangigibusko iti salaysayko.
Awanen ti arimekmek iti ayanmi, nakakidemen dagiti katugawko. Kasla nabag-otan iti adu a puris ti barukongko, umasping la unay dagidi balakad da nanang ken Manong Elvis kadagiti pammagbaga dagiti agasawa, a banag a makapabang-ar kaniak. Inkidemko a palabasan ti punganay agingga iti pungto ti problemami nga agasawa; daytay awan mabakbaktawan, saan a kas itay insalaysayko kadagiti katugawko…
Sardam ti umuna a Sabado ti bulan ti Abril itoy a tawen, nagluto ni Lily iti sangkabassit a nagsasanguanmi kadagiti agasawa a gagayyemna. Maysa nga aldawmi pay laeng idi iti New York a pagtaengan ni Winnie Rose “Lily” Sevillia-Acosta nga asawak, manipud Hawaii a nangsabatanda kaniak nga aggaput’ Pilipinas a kaduana ni Christian, ti aguppat a bulanna a bungami.
“Honey, ni Marizen…. ken Manong Alan Calano a bestfriendko,” inyam-ammo ni Lily dagiti gagayyemna a kadatdateng, kasserserrek ti main door ti balay, “isu da ti naanus a mangbeb-babysit ken Ian no adda serrekko iti trabaho… asideg laeng ditoy balay ti ‘yanti pagtaenganda.” Innayonna.
Ian ti tawagmi ken Christian.
Namatmatak ti naemma, dumerderosas a rupa ni Mrs Marizen. “Oh, Dakayo gayam ni Mrs Marizen! masansan a madakdakamatnakayo ni Lily no tumawtawag idi addaak pay Pilipinas...” kinunak bayat ti panaginnibet ti dakulapmi ken Manong Alan.
“Shhh, hmmm… ania met! Marizen kunam kad’ lattan, Marv,” inyagaw ni Marizen a kinagiddan ti panangigay-atna iti panaginnarakupmi. Umis-isem ni Manong Alan a nakatugawen iti sofa ti salas.
Inkaut ni Lily ti nalamuyot nga aripuyotna iti masel ti kannawan nga imak- iti sirok ti kili-kilik. “Ummm! ni Marz ti makaammo kadagiti kalukuan nga ar-aramidem dita pappa-panam a website…”
Dakkel ti utangko nga imbag-nakem kenni Marizen, no awan isuna ket nalabit nga awanen ti namnamak nga agtugmok pay ti dalanmi kenni Lily.
Idi pay December 1994 a kaayan-ayatko ni Lily.
Idi June 2000, nga aginnem a tawenna idin a nurse iti Philippine Heart Center, Quezon City, dua met a tawenko idin nga Electrical Engineer ti Sampaguita Builder ket pinanawannak idiay Manila, ket napanna dinennaan idiay Salinas, California di Nana Mercy a mommyna. Ammok a nabayagen a nakapila ti papelesna a mapan US, ngem diak ninamnama a kasdi laengen ti kaalistona a mapan, sa masansan idi a masaritana kaniak a saanna kayat ti mapan. Nabayag gayam idin nga itanta-tantanna ti ipapanna idiay. Pinanawannak a di nagpakpakada maigapu ti sakit ti nakemna iti karik kenkuana a diak natungpal: ti panagsimpami apaman a mairuarko ti eksamen ti kinainhenniero; nga uray no dinto pay maukagan ti petition ni nanang kaniak nga agimigrante idiay Hawaii. Ngem idi pay tawen 1995 a kararaduarko a nairuarko ti eksamen ti kinainhenniero.
Kasano kad’ ngamin aya, a matungpalko ti karik kenkuana ket sumiplot met latta di umuna nga ayatko sakbay ni Lily, di Sabong, Chemical Engr Wendy Arlin Guzman a kaayan-ayatko, nga inpatpateg ken dinungdungngok iti kasta unay, a natay gapu iti sakit ti puso iti tawenna a kurang a 21 iti uppat nga aldaw.
Mapmapan kano ni Mrs Marizen iti maysa kadagiti Ilocano website a nakakitkitaanna ti naganko, ket naalana ti cp numberko iti kabagianna nga um-umay gumatgatang idi kadagiti tarakenko a kalding idiay Bantay Gusing, Sarrat, Ilocos Norte, a pagtaengak ken pagtaraknak iti agpitupulo a kalding. Ket inpakaammuna ken ni Lily, a nabayag gayam idin a mangsapapul kaniak. Ti iyaakar ni Lily idiay New York manipud California, ken kasta met ti panaglusulosko iti trabahok idiay Manila, ken ti panagawidko iti Ilocos, sa nagtaeng idiay Sarrat- saan ket nga idiay Batac a sigud a taengmi tinakaputedan a naminpinsan ti communicationmi nga agayan-ayat.
Kabayatan ti panagsasangomi iti lamisaan-panganan, naestoriada ti biagda nga agasawa, ket intuloyda iti sofa ti salas bayat ti panagpalpami. Taga Vintar, Ilocos Norte ni Marizen- ala Techie Agbayani ti kurte ti rupa ken bagina, idi kalaslasbangan pay laeng ti aktress a kailianna, tallopulo ket uppat ti tawenna- inaunaak ti agarup maysa a tawen; agkatawenanda ken Lily, Med Tech ti inraduarna iti UST, agdama a trabahador ti Clinical Research Center iti Upton, New York. Idi kano pay addada iti Universidad nga aggayyemda ken Lily. Taga Dingras, Ilocos Norte met ni Manong Alan Calano, Limapulo ket siam ti tawenna, maysa a retirado a piloto ti US Air Force, baknang iti sanikua ken kasta met iti panunot, medio agsagking a magna ta addan banay ti bagina, na-heart attack kano; agsiam a tawenen ti napalabas. Dibursiado, awan anakda kadaydi Cebuana nga immuna nga asawana, ken kasta met nga awan pay anakda ken Marizen a maikadua nga asawana iti agsangapulo a tawenen a panagdendennada.
Nabayag kanon a tartarigagayanda ti maadaan iti anak, a kas inpalgak ni Marizen. Innayon pay ni Manong Alan, a kinasarsaritada kanon ni Lily sakbay a simangpetak nga adaptarenda laengen ni Ian a bungami, imbag kano kadakami ta sigurado a maadaan kami manen ti anak iti mabiit, ngem inpasingked kano ni Lily idi kadakuada a maadaandanto met laeng iti anak. Immabay idi ni Lily iti tugawko apaman a naipermina ti nargaanen iti turog a bungami iti crib nga adda iti uneg ti kuartomi nga agasawa. Iti umuna a gundaway, nangngegak ti nainpasnekan a kalikagum ni Marizen kadakami nga agasawa, nga adaptarendanto kano ti sumaruno a bungami a tumao- sinupusupan ni Manong Alan daytoy a kiddaw ti asawana.
“Ay Apo kayo, addanto! saanyo ngamin, a, a ganganatan ti maadaan iti anak… Iti rabii, saan laeng a maturog ngamin ti obraenyo! uray ania nga oras no adda la ket tiempoyo…” kuna ni Lily kadagiti agasawa, ngem lingaling laeng ti ulo ti insubad ni Manong Alan iti pammatalged ti asawak, nauyos ti sennaayna a nakaisursurotan ni Marizen a nagulimek. Madamdama pay warwarwarenen ni Manong Alan ti palimedda nga agasawa: baog; saan a makaputot ken saanna kanon a mapatangar ti "ubbog ti biag" manipud pay idi panakaatake ti pusona. Ti kinabaogna ti namunganayan ti ririda kadaydi immuna nga asawana, a naganglayanna nga indibursiona.
Adda kano pinadas ti gayyemda a doctor idi a pruseso tapno laeng makaalada iti nasimgat a bin-i ni Manong Alan, a mabalin a kaasmang ti itlog ni Marizen, ngem daksanggasat ta saan a nagbanag a nasayaat ti gakat di doctor.
Bigat ti Lunes, agtallo a bulanko idin iti New York, immay dakami dinaw-as da Marizen ken Manong Alan ta inkami kano agpaspassiar. Saannak pay ngamin a naipaspassiar ni Lily iti New York manipud simmangpetak, ta awan wayana; na-busy iti trabahoda. Adda serrekna iti Brookhaven Memorial Hospital a pagtrabahuanna a kas nurse ket saan a makasurot kadakami nga agpassiar. Lunes agingga ti Biernes ti schedulena nga agobra. Manen, nakayamanak iti Apo a Namarsua ta naipaayannak iti gagayyem iti baro a lubongko. Ti ammok ngamin idi addaak pay iti Pilipinas ket narigat ti sumapol ti pada a Pilipino iti New York.
Nakaad-adayokami iti nagpaspassiaran ket sumipngeten idi idaw-as dakami ken Ian iti balay. Intuloymi ti nagpaspassiar iti kabigatanna, ket kas met laeng iti napalabas nga aldaw a diak agsarday a mangdaydayaw kadagiti malabsanmi a makaay-ayo kadagiti matak. Uray ti BMW nga SUV a luganda ket samangkadayawko ta kasla latta uneg ti eroplano dagiti gamigamna. Nasaliwanwan nga estado ti New York ket iyap-apalko ti Pilipinas. Nasapakami a nakaawid, nagtaruskami iti kasla mansion a balay da Manong Alan ken Marizen. Nangaldawkami. Nagiestoria kami iti nalawa a salas kalpasan ti pannangan. Kas iti sigud, ti la adda a turturongen ti saritaanmi.
Iti diak mabilangen a kaaddami iti balay dagiti gagayemmi, napaliiwko a nakaan-anus ken nakadungdungo dagiti agasawa a mangaywan kenni Ian a di agsardeng a kuti-a-kuti, ta mangrugi idin a masurutanna ti agkaradap, ket anus amin nga anus ti mangaywan kenkuana. Napaliiwko pay a nakalamlambingda iti tumunggal maysa; kasda la apagas-asawa.
Agkatkatawa ni Marizen a napan nangdaw-as a nangsakroy kenni Ian a mayat ti karayamna iti karpet a datar nga umadayo kadakami iti pagtutugawanmi a sofa ket immayna inpaubba kaniak sakbay a simrek iti maysa a kuarto ti balay. Immabay a nagtugaw ni Manong Alan iti tugawko a kasla adda kayatna nga ipakaammo ngem dina met mayesyesngaw…. Diak nakaunit’ daras gapu iti panakakellaatko ti unnoy ni Manong Alan: siak kano ti nagtulaganda nga agasawa a pangkiddawan ti sperm! Iti kasangomi a sofa, nagtalimudok dagiti matak iti dumerderosas a rupa ni Marizen a kattugtugawna laeng manipud iti kuarto naggapuanna, naimatangak ti panangtengelna ti angesna bayat ti panangurayda iti sungbatko iti kiddawda nga agasawa. Naalak met laeng ti naan-anay a riknak ket inbagak kadakuada a nasaysayaat no adda ni Lily a sisasango ket mangngeganna ti idardariragda ket tinungenminto a dudua sakbay a maamuanda ti pinal a desisionmi. Ket immanamongda met. Kuna ni Marizen nga umaydanto no sardam ti Biernes, a kaada ni Lily iti balay.
Iti malem a kaadamin ken Ian ti balay, diak mayaw-awan dagiti agpilit a sumeksek iti panunotko: ‘Apo Dios maipadpadawat kadi laeng ti bin-i? Di met dakes Apo..? Daytoy kadin ti subalit dagiti kinasayaatda nga agasawa kadakami?’
Ket umapay manen iti lagip dagidi itatawag ni Lily idi addaak pay Pilipinas a pangipadpadamaganna a nasayaat, nadungngo dagiti agasawa a mangbabysit ken Ian- a banag met nga umanamungak itan, ta mariknak ken maimatangak dagiti nasayaat a kababalinda. Iti masansan a kaaddada iti balaymi, nangruna iti aldaw ti Lunes ken Martes nga awan serrek ni Marizen iti trabaho, ket nabiit a naisingedko ti bagik kadakuada; nangnangruna la ngaruden ken Manong Alan, kasla pudpudnon a manongko ti marikriknak no agsarsaritakami. Ngem sumkad ti riknak iti dawdawatenda kaniak.
Diak makaturog iti karabiianna, nauuneg dagiti angesko; a no dadduma ket mayesngaw a sennay, alimbasagenak ket nakadlaw ni Lily, dinamagna no ania ti mapaspasamakko- idi damo inlibakko no ania ti pakariribukak, ta kunak iti bagik a nasaysayaat a yurayko dagiti agasawa a mangilawlawag iti unnoyda kadakami nga agasawa. Ngem sisiimennak gayam ni Lily, iti panakatiliwna manen ti naibulos a sennayko ket saanen a nagsarday a nangdamag no ania ti mapaspasamakko. Ket inpudnok ti makagapu. Nabayag sa nagtimek ni Lily, ket kunana idi agtimek,“Nasayaatda a gagayyem, Honey. Saan koma a kastoy ti karagsakko ita no saan a gapu ken Marizen. Ngem ti kidkiddawenda ket diak masinunuo no maikanniwas wenno saan iti pagayatan ti Namarsua kadatayo.” Diak nakauni. Isu met ti mulmulan ti panunotko dagidi kayebkasna a balikas. Nabayag bassit a nagari ti makatitileng nga ulimek; nagsikig a simmango kaniak, pagammuan nagsao, “’nia ket ti desisionmo a, hon…? No am-amirisek ket saan ngata met a maikanniwas iti pagayatan ti Apo a Kangatuan iti panangidunarmo ti sperm; ta no panunoten ket naragsak ti Dios Apo, no makaparagsakka kadagiti pada a pinarsuana…. Adu la unay a pagsensenaayam… saanka nga agim-imot hon, saan a nasayaat a kababalin ti kasta. Saantan nga urayen nga umayda ditoy no Biernes; uray man ket sangamalukong, hehehe! Itawag konto a masapa no bigat, nga awan problema iti dawdawatenda. Maturogta ketdin Honey….” Ket inay-ayam a piniritpirit dagiti kannawan a ramramayna ti barukongko. Managsapsapan a maturog manipud pay idi nagsardeng nga agsangaili, dua a bulanen ti napalabas. Ngem lukagennak iti parbangon a makiay-ayam.
Iti sumuno a lawas kadaydi itatawag ni Lily kada Manong Alan ken Marizen ket inyagusnak iti namin-adu a daras ti diak kaya a subaen a pasamak: nga idi koma pay sakbay a naigayungayongak ket nagkitakitak koman iti kiddaw da Manong Alan ken Marizen, ngem SAAN MET!
Kasungani ti namnamaenmi ken Lily a maaramid; Saan a doctor ti mangtarawidwid ti pannakaitukit ti bin-ik kenni Marizen, siak a mismo! Ket naulit-ulit pay! ket daydi maikatlo nga aldaw a naudi a panangitukitko iti tallo a bin-i ti nangidateng ti diak malipatan a pasamak iti biagko. Aldaw ti Biernes idi, nakabakasion kadayta a lawas ni Manong Alan idiay Pennsylvania, ta mapanna kano ilako ti maysa kadagiti dua a balayna idiay, intumpong met ni Marizen ti tallo nga aldaw a bakasionna- Mierkules inggana ti Biernes, lima nga aldaw amin no mairaman ti Lunes ken Martes a Day-offna. Kas iti masansan nga ar-aramidenda nga agasawa, immaynakami dinaw-as ni Marizen iti balay ket inpaspassiarnakami ken Ian agingga iti kasanguanan ti pangaldaw sa kami nagtaros iti balayda. Ket iti leppas ti pangngaldaw, a kalkalpasmi a nagdigos iti master bedroom bathroomda, inaramidmi manen ti nakarkaro pay nga aramid ti apagas-asawa, a ni laeng Manong Alan ti makaammo no ania ti maar-aramid; ta awan met pay nakem ni Ian idi a mangmulmulagat lattan kadakami kabayatan ti panagay-ayammi; naay-ayo ketdi ti maimatangan ken maalingag ti ubing pay a sentidunamanipud kadagiti napipigsa-atitiddug nga areng-eng ken asug, ken agkalkallasawan a kuyakoy ken kudag ni Marizen.
Inlimedko ken Lily dagiti makadurmen nga aramidmi kada Manong Alan ken Marizen, ngem limtaw ti kinapudno: Iti panaglabana iti aruatenmi iti bigat ti Sabado nga awan ti serrekna iti trabaho, naukaganna ti sabali nga angut-banglo a briefko nga addaan iti nabuslon a milat iti uneg a sango a partena, ket dinamagna no ania ti inar-aramidmi ken Marizen idiay balayda. Diak nar-naruam nga aglibak, ket iti umuna pay laeng a saludsudna kaniak ket nagtigergeren dagiti bibigko… Inin-innayadko nga inpalgak a saan a doctor ti nangtarawidwid ti panakaitukit ti bin-ik ken Marizen; siak a mismo. Inannugotko a sipakumbaba ti saan a makatao nga inar-aramidmi ken Marizen. Naimatangak laengen ti ipupuraw ti rupana kenti panag-collapsena, inpaiddak iti kamami. Nagpadara idi makaung-ungar. Gapu iti kinalupoyko a nangsaranget ti sulisog… gapu iti aramidko a makadurmen ket naalisan ti asawak!
Pinapanawnak idi makaung-ungar iti sumagmamano nga aldaw kalpasan di panagpadarana. Sapulennakto kano lattan no addanto pay nabati a panagtalekna kaniak. Intuloddak ken Ian iti airport, ta diak met ammo ti turturongek, ta diak met pay kaim-immuan idi ti lubong a simmangbayak. Nagpaingak idiay Hawaii. Awan pay dua a lawasko iti Oahu idi nagawidak idiay Pilipinas, idi diak kayan dagiti pammabalaw da Nanang ken Manong kaniak.
Nalukagak iti panakairidepko iti panakasagid ti abagak. Nagmulagatak, naipasabat kadagiti matak ti nawada a rupa dagiti katugawko. Ni gayam Tata Alfred ti nangsagid kaniak itay, pagammuan nagsao, “Ket… ania ngarud ti damagmo kadaydi misis a tinukitam iti bin-i, Barok…?” Intuloyna ti saritana, “saan a nadagsen a basol ti inaramidmo… uray ti asawam ket maamirisna ita…” Sinipat ti baket ti luppo ti lakay. “Dika man, a, lakay! Nalag-an man a basol, wenno saan, ket basol latta. Ti nasken Barok, ket nainpusuan a dawatmo iti pammakawan ti Apo, ken ti asawam…”
“Agyamanak iti adu kadagiti pammagbagayo, Nana. Wen, aramidekto amin a maiparbeng no makadanunak idiay New York.”
“Diak ammo Tata, ta awan met communicationmin manipud pay idi pimmanawak idiay… Agyamanak met iti adu kadakayo, Tata, iti pannakipagriknayo kaniak. ” naibayag a sungbatko iti damdamagen ti lakay. Ta tay sarita ni Nana Tessie ti inyun-unak a sinubadan.
“Ala, Barok, daytoy ngata ti ingkeddeng ti Apo a gasat a sursurutem,” kuna ni Nana Tessie, ket intuloyna, “ngem dispensarem Barok… uray no kunak kenka daytoy ket saan nga isu’t pamkuatam nga agloko-loko, wenno rasonmo nga agloko-loko….” Pinermisna ti nagtugaw iti abay ti asawana nga akidkidem itan, ket inkumotna ti ulesna agingga iti tengnged nga agpababa, sa nagkidem. “Agyamanak manen iti kinasayaatyo, Nana…” kunak iti baket.
Nagkidemak ket immapay manen dagitay balakad ni Nana Tessie:a saanak koma a nagilimed iti asawak; saanak koma a nakipinpinnatangken; tinawagak kano koma idi addaakon idiay Hawaii, ket dimmawatak iti pammakawan; saanak kano koma a pimanpanaw idiay Hawaii... ken adu pay a pammagbaga. Agarup kakas toy met laeng dagiti balakad da nanang ken manong idi addak pay diay Oahu. Ket ti panunotko: ‘hmmm…. apay a siak kadi laeng ti adda basolna iti pinagpadanumko iti rengngat ti sabali…? Uray ni Lily ket adda met basolna, ah…! diak ngarud pumanaw Hawaii, no awan met mariknakon a mangipatpateg kaniak!’ Naalay-ayan met laeng ti panangikalkalintegak iti bukodko a bagi iti panakalagipko di damomi ti agkita ken Lily. Di panangyam-ammo ni Arnel Salmo a bestfriend ken kinaeskuelaak iti Northwestern University-Laoag. Nabayag idin nga ibagbaga ti gayyemko a kataktakder ken kaing-ingas ni Lily di Engr Wendy Arlin Guzman a nangisursuro iti NU a nagadalanmi. Ket napaneknekak a saan laeng a kaing-ingas no di pay ket agkaasping dagiti kababalin ken talugadding nga ik-ikutanda. Ti laeng agdaldalluyon a buok di napukawko a kaayan-ayat ken ti maysa a pulgada a taytayagan ni Lily iti tayagna a 5’6” ti madlawko a pagdumaanda. No man pay in-inauna di Wendy iti kurang a makatawen- agpadada nga naubing a nakalpas iti kurso, ken naadaan iti trabaho iti beinte laeng a tawenda. Agpadada a nalasbang- agkatay la ket ti asinno man a lallaki no saanna a maalwadan ti panangmatmatna iti pakabuklanda.
Kasla agar-aruyoten a tudo iti sagumaymay ti kalabon ti laglagipko iti napalabas… Di kinadungngona kaniak idi adda kami pay idiay Manila; Di kasla agasawa a sinningedmi iti panagabaymi iti kasar da Pards Arnel Salmo ken Nicole Schneider, a gagayyemmi; Di panagpapauyuna, kalpasanna, pinanawannak idiay Manila a di nagpakpakada;
Di nabayag a panangur-urayko ti sunot ti tawagna idi addan idiay California; Daydi panakasurpresak iti maysa a malem nga itatawagna iti balayko idiay Bantay Gusing, Sarrat- inted kano ti agnagan Marizen a bestfriendna nga adda kabagianna nga umay gumatgatang kadagiti kalding a tarakenko ti numero ti cell phoneko kenkuana. Wen, dagiti kalding ti namagtugmok iti dalanmi a nabayagen a nagsina, a ti puonak a lima a kalding ket naisangrat a nayon ti saganami koma nga agkasar iti nabayagen a tiempo;
Daydi panangdaw-asna kada nanang, ken da manong a pamilia idiay Oahu, Hawaii idi umaynak asawaenen; Daydi panagsangsangitna iti maysa nga aldaw nga itatawagna kalpasan ti panakadamagna kadaydi panangraut ti armado a lallaki ken panangparatupotda kaniak iti nabileg a riple iti maysa a rabii iti pagtaengak idiay Bantay Gusing, gapu laeng iti diak panangilako ti sangkabassit a sanikuami idiay, idi umadanin ti ipapanko idiay Hawaii; a nagistayanko nakatayan, ken nakaitantanan di umuna nga ipapanko koma idiay Hawaii a kas imigrante.
Dagidi nararagsak a kanitomi idi kaaddada idiay Hawaii ken Ian a bunga ti ayan-ayatmi nga umay nangsabat kaniak ket kalpasanna nagpa New York kami…..
Diak napupuotan a naiturogko ti pananglaglagipko. Nalukagak laengen itay mangrabii kami. Beef ti dinawatko a pangrabii iti naisem nga stewardess.
Naamnaw ti raman ti karne ket diak naimas ti nangan. Inpermisko ti
nagtugaw itay makasepilyoak. Nagsasaritakami manen kada Tata Alfredo
ken Nana Tessie. Nagkidemak itay maumakami nga agsasarita,
nagdengngeg iti tukar ti paskua manipud iti head phone nga inwaras ti
stewardess. Makaduayya dagiti tukar ket nairidepak.
Awan pay alas siete iti bigat ti Domingo itay agdapag ti eruplano iti Honolulu International Airport a naglugananmi. Kaasin Apo Dios saanak a naibayag iti Custom ket nakaruarak daras iti Airport. Nagtugtugawak kadagiti mabalin a tugawan iti asideg ti dalan ti airport bayat ti panangur-urayko iti taxi. Adu kami nga agur-uray ket urayek ti batangko. Timmawagak itay idiay balay da Manong Elvis ngem awan met mangpidot ti telepono, nalabit a saanda a kayat a sungbatan ti tawag manipud iti pay phone, wenno nairana ket a rimmuarda a napan nagshopping ti iregaloda ita a paskua? Asideg laeng ditoy airport ti balay da manong, apagsurok la'ng a 5 minutes a tarayen ti lugan ti tandaanko. Diak ngamin nakatawag kadakuada sakbay ti luasko idi
kalman, a pangipakaammuak koma nga umayakon, ta ginaganat amin nga aramidkon idi makasapol ti ahentek iti bakante a tugaw ti JAL.
Ni Manong Rogs nga adda idiay piskarriami iti Baay, Batac ti natawagak ketdi idi kalman, sakbay di luasko. Kapitlomi ken Manong Elvis ni Manong Rogs, Roger Acosta ti pudno a biag, isu ti mangtartarawidwid ti sangkabassit a sanikuami idiay Batac ken Sarrat, inpakadak nga umayakon ditoy Hawaii, ken inpakaasik nga agsublida koma nga agindeg ken Manang Clarice nga asawana idiay Bantay Gusing. Ni Manong Rogs ti nangtaw-taw-ag idi idiay, idi immayak bimmakasion ditoy Oahu, ngem immalis met laeng idiay piskarria idi kaadu ti fingerlings a pupokna iti fishpondmi, ta marigatan nga agbugaw idi kadagiti papa nga agkaan kadagiti pupokna no agyan idiay Sarrat.
Dimsaagak manipud iti nagluganak a taxi, inbaba ti Korean a driver ti bassit a luggageko. Sinurotkon ti driveway ti balay da Manong a bitbitko ti maletak, Kalpasan a nabayadak ti pletek ken nakapanawen ti taxi. Adda dagiti dua a lugan da manong ngem awan ti matatao iti arubayan, tinuktokko ti bulong ti ridaw ti kosina ket nagurayak iti umay manglukat ti ridaw, ngem awan maurayko. Awan met ngarud matatao kadagiti karrubada a balay, a pagsaludsudak koma, bareng laeng no ammoda ti napanan da manong. Nautuyan ti bagbagik ket kayatko ti agidda, malagipko nga adda idi atiddog a tugaw iti likud ti balay. Binitbitko ti maletak ket tinurongko ti likud ti balay a pangurayak iti sasangpetda. Nagiddaak iti tugaw. Natangadko ti nalabbaga ti marisna a tumatayab a nakabatay iti sanga ti chico, mayat ti sagawisiwna ket pinasurotak, nakisinnungbat! “Ammok kad’ ngarud ita, ta sagsagawisiwen Parengski… Marengski Cardinal ket diak met ammo ti pagsasaoyo.” naray-awak ti pinnasungbat ti sagawisiwmi iti Cardinal a tumatayab.
“Kasta koma met ti tao ania? Daytay awan kagurgurana, ta ammona ti mamakawan… maykanto manen ha?” Impakamakamko ti saok iti timmayaben a tumatayab. Nabugyaw la ketdi iti parakapak ti motorsiklo a kalablabas.
Adda umas-asideg nga anabaab iti ayanko, ket nagalingagak, naitimkak ni Manong Elvis ken Manang Elsie nga agsarsarita. Timmakderak ket tinurongko ti ridaw ti kosina a kaapiring ti garage. Addadan iti driveway ti balay itay makitak ida, ket anian a siddaawko iti naimatangak; nasipsipnget iti ayanko ket saandak la ketdi a nakita nga adda iti sango ti pick-up truck ni manong. Naikulengak a nakakita iti nakaubba iti ubing, ‘adda da Lily ken Ian ditoy?!!!’ ket iti apagdarikmat, nagsasabat dagiti matami.
“Komustakayon?” dayta laeng ti naiyesngawko. Apagapaman ti panakasdaawda amin iti bigla a kaaddak ditoy Hawaii, ket awan nakaunit’ daras. “HAHAHA! Nabayagkan a simmangpet?” ni manong ti immuna a nakayesngaw ti saona kadakuada.
“Hi Uncle!” intangad kaniak ni Rayan, ti innem ti tawenna nga anak da manong ken manang.
“Hello Rayan…” kinusok ti buok ti kaanakak a makalasin pay laeng kaniak.
“Sangsangpetko laeng…” inarakupko ni nanang nga agsinglo-singlot.
Simrek kami iti balay. Naglayon ni Lily nga ubbana ni Ian iti kuarto. Sinurot ida ni Rayan.
Nagtugawkami iti sofa ti salas a nagpipinnadamag. Napanda kano pinasiar
tay balay da nanang kendi tatang iti saan unay nga adayo ditoy. Ipaparenta ni nanang ti balay.
Nabayag bassit a nagsasaritakami. Kinissiimannak ni Manang Elsie a mapanak iti kuarto a simmrekan da Lily, itay saanmi latta a mauray ida a rumuar. Tinurongko ti hallway a mangitunda kaniak kadagiti kuarto.
Iti ruar ti likud ti balay, maal-allingagko manen ti agsagsagawisiw a tumatayab. “Kumostakayon, Mahal…?” kinunak kenni Lily a nakatugaw iti kama a nakalikud iti ridaw. Immasidegak ket pinidilko ti agong ni Ian nga ubbana a makiin-innisem ken Ryan itay sumrekak- nga itan ket makimulmulagaten kaniak.
“Kastoy latta… kaasin Apo Dios ket nasalun-at kami met laeng...” kunana bayat ti panagpuligosna iti tugawna a simmango kaniak ket tinangadnak. Timmakder. “Ket sika, kasanoka metten…?” Inpaubbana kaniak ni Ian. Nayugyog ti abagana iti yaarakupna kadakami ken Ian. Ammok lattan nga agsangsangit. “Kastaak met… mail-iliwakon kadakayo, inaldaw aldaw nga ur-urayek ti tawagmo ngem awan met…” kunak bayat pinangidennak ti pingpingko iti pingpingna.
Timmaray ni Rayan a nagpasalas, “Mom… mom! mom!!! an-an-Auntie Lily hugging uncle Marvin!” inpukkawna. Sa nagsubli met laeng iti ayanmi, “and-and now, Uncle kissing Auntie…! Yuoooh!” immpukkawna. Iti ipapanna manen iti salas ket saanen a nakasubli iti ayanmi ta pinatiliw ni nanang kenni manong. Nagsangit ti kaanakak ngem saanda a pinalusposan pay.
Iti uneg toy kuarto ti balayda manong, bayat ti yaadalem ti sardam, Inyakar ni Lily ni Ian a nargaanen ti turogna iti suelo a carpet. Nasalsalindeg kano iti datar, ta amangan kano no malipitmi iti rabaw ti katre iti panagpulpuligosna a maturog ket agrungaab. Narigat kano nga ay-ayawen no marugianna ti agsangit.
Ket intuloymi ken Lily ti naginniliw. Kalkalpasmi ti umuna a rikus ti ay-ayam ti agasawa, ket bayat ti panangal-alawmi ti anangsabmi, nagtalimudok iti panunotko tay panagsasainnekna kabayatan tay napaut a pinagin-innarakupmi itay bigat; a sinapsapulna kano ti kinadungngok..., inur-urayna kano ti panagsublik ngem dinak naur-uray. Kakaasi kano nagsapsapol ti babysitter kadaydi umuna a bulan a kaawankon idiay New York.
Idi agangay, naamirisna kano met laeng a saan a rebbeng a kagurana da Manong Alan ken Marizen. Nagsubli kano met laeng di dati a kinasingedda kalpasan ti dandani dua a bulan a napalabas. Ngem saanen nga isuda ti babysitter; sabalin- kabagian kano ti katrabahuanna iti sabali a shift. Kunana pay nga agsuspetsa latta idi nga adda nalimed-naisangsangayan a sinningedmi ken Marizen a di ammo ti asawana ket isu daytoy ti nagpatangkenanna a di puslos timmawag kaniak iti uneg ti aglima a bulan a kaawanko iti dennana- a kaadak idiay Pilipinas, ket ur-urayennak a mangilawlawag babaen ti itatawagko koma, ngem dinak naur-uray a timmawag. Kadagitoy laeng a naamirisna nga awan kan’ ti kinaagpaysuanna di panagsus-suspetsana.
Immayda nagbakasion ditoy Hawaii ta umayna paneknekan no pudno met laeng dagiti nadamdamagna nga addaak idiay Pilipinas, ket aglayunda koma kano a mapan idiay no awanak ditoy.
Nagsikig nga immarakup kaniak, adda kinarawana iti baba ti pus-ongko ket naariekak, naar-aritak manen… maikaduan daytoy a rikus. Nabayag sa kami nakauli iti tapaw ti alimpatok ni ayat, a kaimnasan a parte ti aginnayat. Agan-anangsab kami manen, iti panagin-inanami, inyarasaasna nga ay-ayatennak unay unay, nga uray ania ti mapaspasamak itan ket saannakon a kayat a sinaan pay. Insubadko met nga ay-ayatek ken ipatpategko unay, ken kunak pay a padasek nga isubli ti panagtalekna kaniak.
“Mangnamnamaak kenka Honey, sapay ta saanton a maulit ti nasaem a napalabas...” kunana, ket intuloyna, “naywen gayam, dakkelen tay sikog ni Mareng Marizen…umalisdanto kanon nga agyan idiay Pennsylvania.”
“Oh, kasta?!” Apagdillaw ti siddaawko. “Uray no agindegda koma idiay New York ket ikarik kenka, Mahal, saanton a maulit pay di dakes a pasamak…”
“Thank You Honey!!!” kunana iti napigsa nga arasaas. Pinaklebannak ket immarakup iti nairut, ket nagdanggay ti kutogkutog dagiti nabara labus a barukongmi. “Maminsan pay la, satanto maturogen ket napuyatankami idi rabii a sangpetmi ditoy.” Inyarasaasna.
"Nabannugakon, Mahal. Sika pay laeng a, ti mangyuna ta sublatankato," kunak kenkuana. Ngem pakpakunak laeng daydiay! uray man ket no agingga kami no bigat, ta saan latta maleplepan toy iliwko kenkuana, mariknak a kasla kabarbaro ti ayan-ayatmi- kayatko a kasarsarita pay.*
* Fiction daytoy a sarita, ngarud awan sungsungbatan ti author kadagiti naagapad a character ken lugar. [Natayanak iti kaayan-ayat - Dakkel ti kaipapananna iti biagko dagiti nanumo a putarko a
Sarita.]
Amaranth T. Apaya
Malem ti Domingo, 23 ti mabilang itoy a bulan. Agarup maysan nga orasmi iti tangatang itay sumken manen ti lagip di agpasaranmi nga agasawa. Ket nalagipko di balakad da nanang ken Manong Elvis a kakaisuna a kabsatko idi naminsan a bulan a mapanak-a-mapan idiay USA sakbay nga ag-expire ti re-entry’k. Pinilik ita a bulan ti December a panagsublik idiay US ta bareng al-alisto a malunag ti natangken a pangngeddeng ni Lily, ti asawak, a pakawanennak ita, ta Paskua. Tumawtawag kano met ketdi kadakuada idiay Oahu ngem likliklikan kano ti asawak a pagsasaritaanda ti maipapan kadakami.
Agasawa a retirado a Professor ken Dentista a taga Santo Domingo, Ilocos Sur ti katugawko iti Business Class ti JAL, da Prof Alfredo ken Dra Teresita Jamarillo. Mapanda kano bakasionan ti baroda ken ti pamilia daytoy idiay California, ngem dumaw-asda nga umuna iti Oahu a pagnaedan ti kabsat ti Lakay.
Napilpil ti isemko, ta maslegak iti damdamagenda no bakasionistaak met a kas kadakuada. Nalabit a napagkamaliandak a kasta, ta addaak iti Business Class, ngamin, isu laeng ti naatdaan iti bakante dagitoy a tugaw a naisangrat kadagiti nasaliwanwan ken natatan-ok a tattao. Ket inbagak a nabiitak pay idiay New York idi agawidak idiay Pilipinas, ngem nasken nga agsubliak idiay US sakbay nga agpaso ti re-entry’k a kas maysa nga imigrante ti Estados Unidos. Nasdaaw ti baket no apay a nagawidak ket nagmayat kano a pagindegan ti US.
Ket sinalaysayko kadakuada nga agasawa ti gapuna no apay a nagawidak idiay Pilipinas. Kadagiti tungal balikasko, mailangaak kadagiti rupada ti kaririknada. Iti agarup ngalay ngatan ti salaysayko a nakasagidan di damo nga ayatko- di napukawko a kaayan-ayat; a naibulos ti sennayko, nga itay pay nga ep-ep-epek ket apagapaman ti panagtukenko nga agbalikas ta agsainnek manen dagiti angesko, naluyaan ni Nana Tessie ket insangsangitnan dagiti panglinglingay, pammagbaga, ken tubngar ti kas maysa nga ina iti anakna a saritana. Mailangaak ti napnuan asi, nga itay laeng ket umisem-isem a rupa ni Tata Alfred iti panangigibusko iti salaysayko.
Awanen ti arimekmek iti ayanmi, nakakidemen dagiti katugawko. Kasla nabag-otan iti adu a puris ti barukongko, umasping la unay dagidi balakad da nanang ken Manong Elvis kadagiti pammagbaga dagiti agasawa, a banag a makapabang-ar kaniak. Inkidemko a palabasan ti punganay agingga iti pungto ti problemami nga agasawa; daytay awan mabakbaktawan, saan a kas itay insalaysayko kadagiti katugawko…
Sardam ti umuna a Sabado ti bulan ti Abril itoy a tawen, nagluto ni Lily iti sangkabassit a nagsasanguanmi kadagiti agasawa a gagayyemna. Maysa nga aldawmi pay laeng idi iti New York a pagtaengan ni Winnie Rose “Lily” Sevillia-Acosta nga asawak, manipud Hawaii a nangsabatanda kaniak nga aggaput’ Pilipinas a kaduana ni Christian, ti aguppat a bulanna a bungami.
“Honey, ni Marizen…. ken Manong Alan Calano a bestfriendko,” inyam-ammo ni Lily dagiti gagayyemna a kadatdateng, kasserserrek ti main door ti balay, “isu da ti naanus a mangbeb-babysit ken Ian no adda serrekko iti trabaho… asideg laeng ditoy balay ti ‘yanti pagtaenganda.” Innayonna.
Ian ti tawagmi ken Christian.
Namatmatak ti naemma, dumerderosas a rupa ni Mrs Marizen. “Oh, Dakayo gayam ni Mrs Marizen! masansan a madakdakamatnakayo ni Lily no tumawtawag idi addaak pay Pilipinas...” kinunak bayat ti panaginnibet ti dakulapmi ken Manong Alan.
“Shhh, hmmm… ania met! Marizen kunam kad’ lattan, Marv,” inyagaw ni Marizen a kinagiddan ti panangigay-atna iti panaginnarakupmi. Umis-isem ni Manong Alan a nakatugawen iti sofa ti salas.
Inkaut ni Lily ti nalamuyot nga aripuyotna iti masel ti kannawan nga imak- iti sirok ti kili-kilik. “Ummm! ni Marz ti makaammo kadagiti kalukuan nga ar-aramidem dita pappa-panam a website…”
Dakkel ti utangko nga imbag-nakem kenni Marizen, no awan isuna ket nalabit nga awanen ti namnamak nga agtugmok pay ti dalanmi kenni Lily.
Idi pay December 1994 a kaayan-ayatko ni Lily.
Idi June 2000, nga aginnem a tawenna idin a nurse iti Philippine Heart Center, Quezon City, dua met a tawenko idin nga Electrical Engineer ti Sampaguita Builder ket pinanawannak idiay Manila, ket napanna dinennaan idiay Salinas, California di Nana Mercy a mommyna. Ammok a nabayagen a nakapila ti papelesna a mapan US, ngem diak ninamnama a kasdi laengen ti kaalistona a mapan, sa masansan idi a masaritana kaniak a saanna kayat ti mapan. Nabayag gayam idin nga itanta-tantanna ti ipapanna idiay. Pinanawannak a di nagpakpakada maigapu ti sakit ti nakemna iti karik kenkuana a diak natungpal: ti panagsimpami apaman a mairuarko ti eksamen ti kinainhenniero; nga uray no dinto pay maukagan ti petition ni nanang kaniak nga agimigrante idiay Hawaii. Ngem idi pay tawen 1995 a kararaduarko a nairuarko ti eksamen ti kinainhenniero.
Kasano kad’ ngamin aya, a matungpalko ti karik kenkuana ket sumiplot met latta di umuna nga ayatko sakbay ni Lily, di Sabong, Chemical Engr Wendy Arlin Guzman a kaayan-ayatko, nga inpatpateg ken dinungdungngok iti kasta unay, a natay gapu iti sakit ti puso iti tawenna a kurang a 21 iti uppat nga aldaw.
Mapmapan kano ni Mrs Marizen iti maysa kadagiti Ilocano website a nakakitkitaanna ti naganko, ket naalana ti cp numberko iti kabagianna nga um-umay gumatgatang idi kadagiti tarakenko a kalding idiay Bantay Gusing, Sarrat, Ilocos Norte, a pagtaengak ken pagtaraknak iti agpitupulo a kalding. Ket inpakaammuna ken ni Lily, a nabayag gayam idin a mangsapapul kaniak. Ti iyaakar ni Lily idiay New York manipud California, ken kasta met ti panaglusulosko iti trabahok idiay Manila, ken ti panagawidko iti Ilocos, sa nagtaeng idiay Sarrat- saan ket nga idiay Batac a sigud a taengmi tinakaputedan a naminpinsan ti communicationmi nga agayan-ayat.
Kabayatan ti panagsasangomi iti lamisaan-panganan, naestoriada ti biagda nga agasawa, ket intuloyda iti sofa ti salas bayat ti panagpalpami. Taga Vintar, Ilocos Norte ni Marizen- ala Techie Agbayani ti kurte ti rupa ken bagina, idi kalaslasbangan pay laeng ti aktress a kailianna, tallopulo ket uppat ti tawenna- inaunaak ti agarup maysa a tawen; agkatawenanda ken Lily, Med Tech ti inraduarna iti UST, agdama a trabahador ti Clinical Research Center iti Upton, New York. Idi kano pay addada iti Universidad nga aggayyemda ken Lily. Taga Dingras, Ilocos Norte met ni Manong Alan Calano, Limapulo ket siam ti tawenna, maysa a retirado a piloto ti US Air Force, baknang iti sanikua ken kasta met iti panunot, medio agsagking a magna ta addan banay ti bagina, na-heart attack kano; agsiam a tawenen ti napalabas. Dibursiado, awan anakda kadaydi Cebuana nga immuna nga asawana, ken kasta met nga awan pay anakda ken Marizen a maikadua nga asawana iti agsangapulo a tawenen a panagdendennada.
Nabayag kanon a tartarigagayanda ti maadaan iti anak, a kas inpalgak ni Marizen. Innayon pay ni Manong Alan, a kinasarsaritada kanon ni Lily sakbay a simangpetak nga adaptarenda laengen ni Ian a bungami, imbag kano kadakami ta sigurado a maadaan kami manen ti anak iti mabiit, ngem inpasingked kano ni Lily idi kadakuada a maadaandanto met laeng iti anak. Immabay idi ni Lily iti tugawko apaman a naipermina ti nargaanen iti turog a bungami iti crib nga adda iti uneg ti kuartomi nga agasawa. Iti umuna a gundaway, nangngegak ti nainpasnekan a kalikagum ni Marizen kadakami nga agasawa, nga adaptarendanto kano ti sumaruno a bungami a tumao- sinupusupan ni Manong Alan daytoy a kiddaw ti asawana.
“Ay Apo kayo, addanto! saanyo ngamin, a, a ganganatan ti maadaan iti anak… Iti rabii, saan laeng a maturog ngamin ti obraenyo! uray ania nga oras no adda la ket tiempoyo…” kuna ni Lily kadagiti agasawa, ngem lingaling laeng ti ulo ti insubad ni Manong Alan iti pammatalged ti asawak, nauyos ti sennaayna a nakaisursurotan ni Marizen a nagulimek. Madamdama pay warwarwarenen ni Manong Alan ti palimedda nga agasawa: baog; saan a makaputot ken saanna kanon a mapatangar ti "ubbog ti biag" manipud pay idi panakaatake ti pusona. Ti kinabaogna ti namunganayan ti ririda kadaydi immuna nga asawana, a naganglayanna nga indibursiona.
Adda kano pinadas ti gayyemda a doctor idi a pruseso tapno laeng makaalada iti nasimgat a bin-i ni Manong Alan, a mabalin a kaasmang ti itlog ni Marizen, ngem daksanggasat ta saan a nagbanag a nasayaat ti gakat di doctor.
Bigat ti Lunes, agtallo a bulanko idin iti New York, immay dakami dinaw-as da Marizen ken Manong Alan ta inkami kano agpaspassiar. Saannak pay ngamin a naipaspassiar ni Lily iti New York manipud simmangpetak, ta awan wayana; na-busy iti trabahoda. Adda serrekna iti Brookhaven Memorial Hospital a pagtrabahuanna a kas nurse ket saan a makasurot kadakami nga agpassiar. Lunes agingga ti Biernes ti schedulena nga agobra. Manen, nakayamanak iti Apo a Namarsua ta naipaayannak iti gagayyem iti baro a lubongko. Ti ammok ngamin idi addaak pay iti Pilipinas ket narigat ti sumapol ti pada a Pilipino iti New York.
Nakaad-adayokami iti nagpaspassiaran ket sumipngeten idi idaw-as dakami ken Ian iti balay. Intuloymi ti nagpaspassiar iti kabigatanna, ket kas met laeng iti napalabas nga aldaw a diak agsarday a mangdaydayaw kadagiti malabsanmi a makaay-ayo kadagiti matak. Uray ti BMW nga SUV a luganda ket samangkadayawko ta kasla latta uneg ti eroplano dagiti gamigamna. Nasaliwanwan nga estado ti New York ket iyap-apalko ti Pilipinas. Nasapakami a nakaawid, nagtaruskami iti kasla mansion a balay da Manong Alan ken Marizen. Nangaldawkami. Nagiestoria kami iti nalawa a salas kalpasan ti pannangan. Kas iti sigud, ti la adda a turturongen ti saritaanmi.
Iti diak mabilangen a kaaddami iti balay dagiti gagayemmi, napaliiwko a nakaan-anus ken nakadungdungo dagiti agasawa a mangaywan kenni Ian a di agsardeng a kuti-a-kuti, ta mangrugi idin a masurutanna ti agkaradap, ket anus amin nga anus ti mangaywan kenkuana. Napaliiwko pay a nakalamlambingda iti tumunggal maysa; kasda la apagas-asawa.
Agkatkatawa ni Marizen a napan nangdaw-as a nangsakroy kenni Ian a mayat ti karayamna iti karpet a datar nga umadayo kadakami iti pagtutugawanmi a sofa ket immayna inpaubba kaniak sakbay a simrek iti maysa a kuarto ti balay. Immabay a nagtugaw ni Manong Alan iti tugawko a kasla adda kayatna nga ipakaammo ngem dina met mayesyesngaw…. Diak nakaunit’ daras gapu iti panakakellaatko ti unnoy ni Manong Alan: siak kano ti nagtulaganda nga agasawa a pangkiddawan ti sperm! Iti kasangomi a sofa, nagtalimudok dagiti matak iti dumerderosas a rupa ni Marizen a kattugtugawna laeng manipud iti kuarto naggapuanna, naimatangak ti panangtengelna ti angesna bayat ti panangurayda iti sungbatko iti kiddawda nga agasawa. Naalak met laeng ti naan-anay a riknak ket inbagak kadakuada a nasaysayaat no adda ni Lily a sisasango ket mangngeganna ti idardariragda ket tinungenminto a dudua sakbay a maamuanda ti pinal a desisionmi. Ket immanamongda met. Kuna ni Marizen nga umaydanto no sardam ti Biernes, a kaada ni Lily iti balay.
Iti malem a kaadamin ken Ian ti balay, diak mayaw-awan dagiti agpilit a sumeksek iti panunotko: ‘Apo Dios maipadpadawat kadi laeng ti bin-i? Di met dakes Apo..? Daytoy kadin ti subalit dagiti kinasayaatda nga agasawa kadakami?’
Ket umapay manen iti lagip dagidi itatawag ni Lily idi addaak pay Pilipinas a pangipadpadamaganna a nasayaat, nadungngo dagiti agasawa a mangbabysit ken Ian- a banag met nga umanamungak itan, ta mariknak ken maimatangak dagiti nasayaat a kababalinda. Iti masansan a kaaddada iti balaymi, nangruna iti aldaw ti Lunes ken Martes nga awan serrek ni Marizen iti trabaho, ket nabiit a naisingedko ti bagik kadakuada; nangnangruna la ngaruden ken Manong Alan, kasla pudpudnon a manongko ti marikriknak no agsarsaritakami. Ngem sumkad ti riknak iti dawdawatenda kaniak.
Diak makaturog iti karabiianna, nauuneg dagiti angesko; a no dadduma ket mayesngaw a sennay, alimbasagenak ket nakadlaw ni Lily, dinamagna no ania ti mapaspasamakko- idi damo inlibakko no ania ti pakariribukak, ta kunak iti bagik a nasaysayaat a yurayko dagiti agasawa a mangilawlawag iti unnoyda kadakami nga agasawa. Ngem sisiimennak gayam ni Lily, iti panakatiliwna manen ti naibulos a sennayko ket saanen a nagsarday a nangdamag no ania ti mapaspasamakko. Ket inpudnok ti makagapu. Nabayag sa nagtimek ni Lily, ket kunana idi agtimek,“Nasayaatda a gagayyem, Honey. Saan koma a kastoy ti karagsakko ita no saan a gapu ken Marizen. Ngem ti kidkiddawenda ket diak masinunuo no maikanniwas wenno saan iti pagayatan ti Namarsua kadatayo.” Diak nakauni. Isu met ti mulmulan ti panunotko dagidi kayebkasna a balikas. Nabayag bassit a nagari ti makatitileng nga ulimek; nagsikig a simmango kaniak, pagammuan nagsao, “’nia ket ti desisionmo a, hon…? No am-amirisek ket saan ngata met a maikanniwas iti pagayatan ti Apo a Kangatuan iti panangidunarmo ti sperm; ta no panunoten ket naragsak ti Dios Apo, no makaparagsakka kadagiti pada a pinarsuana…. Adu la unay a pagsensenaayam… saanka nga agim-imot hon, saan a nasayaat a kababalin ti kasta. Saantan nga urayen nga umayda ditoy no Biernes; uray man ket sangamalukong, hehehe! Itawag konto a masapa no bigat, nga awan problema iti dawdawatenda. Maturogta ketdin Honey….” Ket inay-ayam a piniritpirit dagiti kannawan a ramramayna ti barukongko. Managsapsapan a maturog manipud pay idi nagsardeng nga agsangaili, dua a bulanen ti napalabas. Ngem lukagennak iti parbangon a makiay-ayam.
Iti sumuno a lawas kadaydi itatawag ni Lily kada Manong Alan ken Marizen ket inyagusnak iti namin-adu a daras ti diak kaya a subaen a pasamak: nga idi koma pay sakbay a naigayungayongak ket nagkitakitak koman iti kiddaw da Manong Alan ken Marizen, ngem SAAN MET!
Kasungani ti namnamaenmi ken Lily a maaramid; Saan a doctor ti mangtarawidwid ti pannakaitukit ti bin-ik kenni Marizen, siak a mismo! Ket naulit-ulit pay! ket daydi maikatlo nga aldaw a naudi a panangitukitko iti tallo a bin-i ti nangidateng ti diak malipatan a pasamak iti biagko. Aldaw ti Biernes idi, nakabakasion kadayta a lawas ni Manong Alan idiay Pennsylvania, ta mapanna kano ilako ti maysa kadagiti dua a balayna idiay, intumpong met ni Marizen ti tallo nga aldaw a bakasionna- Mierkules inggana ti Biernes, lima nga aldaw amin no mairaman ti Lunes ken Martes a Day-offna. Kas iti masansan nga ar-aramidenda nga agasawa, immaynakami dinaw-as ni Marizen iti balay ket inpaspassiarnakami ken Ian agingga iti kasanguanan ti pangaldaw sa kami nagtaros iti balayda. Ket iti leppas ti pangngaldaw, a kalkalpasmi a nagdigos iti master bedroom bathroomda, inaramidmi manen ti nakarkaro pay nga aramid ti apagas-asawa, a ni laeng Manong Alan ti makaammo no ania ti maar-aramid; ta awan met pay nakem ni Ian idi a mangmulmulagat lattan kadakami kabayatan ti panagay-ayammi; naay-ayo ketdi ti maimatangan ken maalingag ti ubing pay a sentidunamanipud kadagiti napipigsa-atitiddug nga areng-eng ken asug, ken agkalkallasawan a kuyakoy ken kudag ni Marizen.
Inlimedko ken Lily dagiti makadurmen nga aramidmi kada Manong Alan ken Marizen, ngem limtaw ti kinapudno: Iti panaglabana iti aruatenmi iti bigat ti Sabado nga awan ti serrekna iti trabaho, naukaganna ti sabali nga angut-banglo a briefko nga addaan iti nabuslon a milat iti uneg a sango a partena, ket dinamagna no ania ti inar-aramidmi ken Marizen idiay balayda. Diak nar-naruam nga aglibak, ket iti umuna pay laeng a saludsudna kaniak ket nagtigergeren dagiti bibigko… Inin-innayadko nga inpalgak a saan a doctor ti nangtarawidwid ti panakaitukit ti bin-ik ken Marizen; siak a mismo. Inannugotko a sipakumbaba ti saan a makatao nga inar-aramidmi ken Marizen. Naimatangak laengen ti ipupuraw ti rupana kenti panag-collapsena, inpaiddak iti kamami. Nagpadara idi makaung-ungar. Gapu iti kinalupoyko a nangsaranget ti sulisog… gapu iti aramidko a makadurmen ket naalisan ti asawak!
Pinapanawnak idi makaung-ungar iti sumagmamano nga aldaw kalpasan di panagpadarana. Sapulennakto kano lattan no addanto pay nabati a panagtalekna kaniak. Intuloddak ken Ian iti airport, ta diak met ammo ti turturongek, ta diak met pay kaim-immuan idi ti lubong a simmangbayak. Nagpaingak idiay Hawaii. Awan pay dua a lawasko iti Oahu idi nagawidak idiay Pilipinas, idi diak kayan dagiti pammabalaw da Nanang ken Manong kaniak.
Nalukagak iti panakairidepko iti panakasagid ti abagak. Nagmulagatak, naipasabat kadagiti matak ti nawada a rupa dagiti katugawko. Ni gayam Tata Alfred ti nangsagid kaniak itay, pagammuan nagsao, “Ket… ania ngarud ti damagmo kadaydi misis a tinukitam iti bin-i, Barok…?” Intuloyna ti saritana, “saan a nadagsen a basol ti inaramidmo… uray ti asawam ket maamirisna ita…” Sinipat ti baket ti luppo ti lakay. “Dika man, a, lakay! Nalag-an man a basol, wenno saan, ket basol latta. Ti nasken Barok, ket nainpusuan a dawatmo iti pammakawan ti Apo, ken ti asawam…”
“Agyamanak iti adu kadagiti pammagbagayo, Nana. Wen, aramidekto amin a maiparbeng no makadanunak idiay New York.”
“Diak ammo Tata, ta awan met communicationmin manipud pay idi pimmanawak idiay… Agyamanak met iti adu kadakayo, Tata, iti pannakipagriknayo kaniak. ” naibayag a sungbatko iti damdamagen ti lakay. Ta tay sarita ni Nana Tessie ti inyun-unak a sinubadan.
“Ala, Barok, daytoy ngata ti ingkeddeng ti Apo a gasat a sursurutem,” kuna ni Nana Tessie, ket intuloyna, “ngem dispensarem Barok… uray no kunak kenka daytoy ket saan nga isu’t pamkuatam nga agloko-loko, wenno rasonmo nga agloko-loko….” Pinermisna ti nagtugaw iti abay ti asawana nga akidkidem itan, ket inkumotna ti ulesna agingga iti tengnged nga agpababa, sa nagkidem. “Agyamanak manen iti kinasayaatyo, Nana…” kunak iti baket.
Nagkidemak ket immapay manen dagitay balakad ni Nana Tessie:a saanak koma a nagilimed iti asawak; saanak koma a nakipinpinnatangken; tinawagak kano koma idi addaakon idiay Hawaii, ket dimmawatak iti pammakawan; saanak kano koma a pimanpanaw idiay Hawaii... ken adu pay a pammagbaga. Agarup kakas toy met laeng dagiti balakad da nanang ken manong idi addak pay diay Oahu. Ket ti panunotko: ‘hmmm…. apay a siak kadi laeng ti adda basolna iti pinagpadanumko iti rengngat ti sabali…? Uray ni Lily ket adda met basolna, ah…! diak ngarud pumanaw Hawaii, no awan met mariknakon a mangipatpateg kaniak!’ Naalay-ayan met laeng ti panangikalkalintegak iti bukodko a bagi iti panakalagipko di damomi ti agkita ken Lily. Di panangyam-ammo ni Arnel Salmo a bestfriend ken kinaeskuelaak iti Northwestern University-Laoag. Nabayag idin nga ibagbaga ti gayyemko a kataktakder ken kaing-ingas ni Lily di Engr Wendy Arlin Guzman a nangisursuro iti NU a nagadalanmi. Ket napaneknekak a saan laeng a kaing-ingas no di pay ket agkaasping dagiti kababalin ken talugadding nga ik-ikutanda. Ti laeng agdaldalluyon a buok di napukawko a kaayan-ayat ken ti maysa a pulgada a taytayagan ni Lily iti tayagna a 5’6” ti madlawko a pagdumaanda. No man pay in-inauna di Wendy iti kurang a makatawen- agpadada nga naubing a nakalpas iti kurso, ken naadaan iti trabaho iti beinte laeng a tawenda. Agpadada a nalasbang- agkatay la ket ti asinno man a lallaki no saanna a maalwadan ti panangmatmatna iti pakabuklanda.
Kasla agar-aruyoten a tudo iti sagumaymay ti kalabon ti laglagipko iti napalabas… Di kinadungngona kaniak idi adda kami pay idiay Manila; Di kasla agasawa a sinningedmi iti panagabaymi iti kasar da Pards Arnel Salmo ken Nicole Schneider, a gagayyemmi; Di panagpapauyuna, kalpasanna, pinanawannak idiay Manila a di nagpakpakada;
Di nabayag a panangur-urayko ti sunot ti tawagna idi addan idiay California; Daydi panakasurpresak iti maysa a malem nga itatawagna iti balayko idiay Bantay Gusing, Sarrat- inted kano ti agnagan Marizen a bestfriendna nga adda kabagianna nga umay gumatgatang kadagiti kalding a tarakenko ti numero ti cell phoneko kenkuana. Wen, dagiti kalding ti namagtugmok iti dalanmi a nabayagen a nagsina, a ti puonak a lima a kalding ket naisangrat a nayon ti saganami koma nga agkasar iti nabayagen a tiempo;
Daydi panangdaw-asna kada nanang, ken da manong a pamilia idiay Oahu, Hawaii idi umaynak asawaenen; Daydi panagsangsangitna iti maysa nga aldaw nga itatawagna kalpasan ti panakadamagna kadaydi panangraut ti armado a lallaki ken panangparatupotda kaniak iti nabileg a riple iti maysa a rabii iti pagtaengak idiay Bantay Gusing, gapu laeng iti diak panangilako ti sangkabassit a sanikuami idiay, idi umadanin ti ipapanko idiay Hawaii; a nagistayanko nakatayan, ken nakaitantanan di umuna nga ipapanko koma idiay Hawaii a kas imigrante.
Dagidi nararagsak a kanitomi idi kaaddada idiay Hawaii ken Ian a bunga ti ayan-ayatmi nga umay nangsabat kaniak ket kalpasanna nagpa New York kami…..
Diak napupuotan a naiturogko ti pananglaglagipko. Nalukagak laengen itay mangrabii kami. Beef ti dinawatko a pangrabii iti naisem nga stewardess.
Naamnaw ti raman ti karne ket diak naimas ti nangan. Inpermisko ti
nagtugaw itay makasepilyoak. Nagsasaritakami manen kada Tata Alfredo
ken Nana Tessie. Nagkidemak itay maumakami nga agsasarita,
nagdengngeg iti tukar ti paskua manipud iti head phone nga inwaras ti
stewardess. Makaduayya dagiti tukar ket nairidepak.
Awan pay alas siete iti bigat ti Domingo itay agdapag ti eruplano iti Honolulu International Airport a naglugananmi. Kaasin Apo Dios saanak a naibayag iti Custom ket nakaruarak daras iti Airport. Nagtugtugawak kadagiti mabalin a tugawan iti asideg ti dalan ti airport bayat ti panangur-urayko iti taxi. Adu kami nga agur-uray ket urayek ti batangko. Timmawagak itay idiay balay da Manong Elvis ngem awan met mangpidot ti telepono, nalabit a saanda a kayat a sungbatan ti tawag manipud iti pay phone, wenno nairana ket a rimmuarda a napan nagshopping ti iregaloda ita a paskua? Asideg laeng ditoy airport ti balay da manong, apagsurok la'ng a 5 minutes a tarayen ti lugan ti tandaanko. Diak ngamin nakatawag kadakuada sakbay ti luasko idi
kalman, a pangipakaammuak koma nga umayakon, ta ginaganat amin nga aramidkon idi makasapol ti ahentek iti bakante a tugaw ti JAL.
Ni Manong Rogs nga adda idiay piskarriami iti Baay, Batac ti natawagak ketdi idi kalman, sakbay di luasko. Kapitlomi ken Manong Elvis ni Manong Rogs, Roger Acosta ti pudno a biag, isu ti mangtartarawidwid ti sangkabassit a sanikuami idiay Batac ken Sarrat, inpakadak nga umayakon ditoy Hawaii, ken inpakaasik nga agsublida koma nga agindeg ken Manang Clarice nga asawana idiay Bantay Gusing. Ni Manong Rogs ti nangtaw-taw-ag idi idiay, idi immayak bimmakasion ditoy Oahu, ngem immalis met laeng idiay piskarria idi kaadu ti fingerlings a pupokna iti fishpondmi, ta marigatan nga agbugaw idi kadagiti papa nga agkaan kadagiti pupokna no agyan idiay Sarrat.
Dimsaagak manipud iti nagluganak a taxi, inbaba ti Korean a driver ti bassit a luggageko. Sinurotkon ti driveway ti balay da Manong a bitbitko ti maletak, Kalpasan a nabayadak ti pletek ken nakapanawen ti taxi. Adda dagiti dua a lugan da manong ngem awan ti matatao iti arubayan, tinuktokko ti bulong ti ridaw ti kosina ket nagurayak iti umay manglukat ti ridaw, ngem awan maurayko. Awan met ngarud matatao kadagiti karrubada a balay, a pagsaludsudak koma, bareng laeng no ammoda ti napanan da manong. Nautuyan ti bagbagik ket kayatko ti agidda, malagipko nga adda idi atiddog a tugaw iti likud ti balay. Binitbitko ti maletak ket tinurongko ti likud ti balay a pangurayak iti sasangpetda. Nagiddaak iti tugaw. Natangadko ti nalabbaga ti marisna a tumatayab a nakabatay iti sanga ti chico, mayat ti sagawisiwna ket pinasurotak, nakisinnungbat! “Ammok kad’ ngarud ita, ta sagsagawisiwen Parengski… Marengski Cardinal ket diak met ammo ti pagsasaoyo.” naray-awak ti pinnasungbat ti sagawisiwmi iti Cardinal a tumatayab.
“Kasta koma met ti tao ania? Daytay awan kagurgurana, ta ammona ti mamakawan… maykanto manen ha?” Impakamakamko ti saok iti timmayaben a tumatayab. Nabugyaw la ketdi iti parakapak ti motorsiklo a kalablabas.
Adda umas-asideg nga anabaab iti ayanko, ket nagalingagak, naitimkak ni Manong Elvis ken Manang Elsie nga agsarsarita. Timmakderak ket tinurongko ti ridaw ti kosina a kaapiring ti garage. Addadan iti driveway ti balay itay makitak ida, ket anian a siddaawko iti naimatangak; nasipsipnget iti ayanko ket saandak la ketdi a nakita nga adda iti sango ti pick-up truck ni manong. Naikulengak a nakakita iti nakaubba iti ubing, ‘adda da Lily ken Ian ditoy?!!!’ ket iti apagdarikmat, nagsasabat dagiti matami.
“Komustakayon?” dayta laeng ti naiyesngawko. Apagapaman ti panakasdaawda amin iti bigla a kaaddak ditoy Hawaii, ket awan nakaunit’ daras. “HAHAHA! Nabayagkan a simmangpet?” ni manong ti immuna a nakayesngaw ti saona kadakuada.
“Hi Uncle!” intangad kaniak ni Rayan, ti innem ti tawenna nga anak da manong ken manang.
“Hello Rayan…” kinusok ti buok ti kaanakak a makalasin pay laeng kaniak.
“Sangsangpetko laeng…” inarakupko ni nanang nga agsinglo-singlot.
Simrek kami iti balay. Naglayon ni Lily nga ubbana ni Ian iti kuarto. Sinurot ida ni Rayan.
Nagtugawkami iti sofa ti salas a nagpipinnadamag. Napanda kano pinasiar
tay balay da nanang kendi tatang iti saan unay nga adayo ditoy. Ipaparenta ni nanang ti balay.
Nabayag bassit a nagsasaritakami. Kinissiimannak ni Manang Elsie a mapanak iti kuarto a simmrekan da Lily, itay saanmi latta a mauray ida a rumuar. Tinurongko ti hallway a mangitunda kaniak kadagiti kuarto.
Iti ruar ti likud ti balay, maal-allingagko manen ti agsagsagawisiw a tumatayab. “Kumostakayon, Mahal…?” kinunak kenni Lily a nakatugaw iti kama a nakalikud iti ridaw. Immasidegak ket pinidilko ti agong ni Ian nga ubbana a makiin-innisem ken Ryan itay sumrekak- nga itan ket makimulmulagaten kaniak.
“Kastoy latta… kaasin Apo Dios ket nasalun-at kami met laeng...” kunana bayat ti panagpuligosna iti tugawna a simmango kaniak ket tinangadnak. Timmakder. “Ket sika, kasanoka metten…?” Inpaubbana kaniak ni Ian. Nayugyog ti abagana iti yaarakupna kadakami ken Ian. Ammok lattan nga agsangsangit. “Kastaak met… mail-iliwakon kadakayo, inaldaw aldaw nga ur-urayek ti tawagmo ngem awan met…” kunak bayat pinangidennak ti pingpingko iti pingpingna.
Timmaray ni Rayan a nagpasalas, “Mom… mom! mom!!! an-an-Auntie Lily hugging uncle Marvin!” inpukkawna. Sa nagsubli met laeng iti ayanmi, “and-and now, Uncle kissing Auntie…! Yuoooh!” immpukkawna. Iti ipapanna manen iti salas ket saanen a nakasubli iti ayanmi ta pinatiliw ni nanang kenni manong. Nagsangit ti kaanakak ngem saanda a pinalusposan pay.
Iti uneg toy kuarto ti balayda manong, bayat ti yaadalem ti sardam, Inyakar ni Lily ni Ian a nargaanen ti turogna iti suelo a carpet. Nasalsalindeg kano iti datar, ta amangan kano no malipitmi iti rabaw ti katre iti panagpulpuligosna a maturog ket agrungaab. Narigat kano nga ay-ayawen no marugianna ti agsangit.
Ket intuloymi ken Lily ti naginniliw. Kalkalpasmi ti umuna a rikus ti ay-ayam ti agasawa, ket bayat ti panangal-alawmi ti anangsabmi, nagtalimudok iti panunotko tay panagsasainnekna kabayatan tay napaut a pinagin-innarakupmi itay bigat; a sinapsapulna kano ti kinadungngok..., inur-urayna kano ti panagsublik ngem dinak naur-uray. Kakaasi kano nagsapsapol ti babysitter kadaydi umuna a bulan a kaawankon idiay New York.
Idi agangay, naamirisna kano met laeng a saan a rebbeng a kagurana da Manong Alan ken Marizen. Nagsubli kano met laeng di dati a kinasingedda kalpasan ti dandani dua a bulan a napalabas. Ngem saanen nga isuda ti babysitter; sabalin- kabagian kano ti katrabahuanna iti sabali a shift. Kunana pay nga agsuspetsa latta idi nga adda nalimed-naisangsangayan a sinningedmi ken Marizen a di ammo ti asawana ket isu daytoy ti nagpatangkenanna a di puslos timmawag kaniak iti uneg ti aglima a bulan a kaawanko iti dennana- a kaadak idiay Pilipinas, ket ur-urayennak a mangilawlawag babaen ti itatawagko koma, ngem dinak naur-uray a timmawag. Kadagitoy laeng a naamirisna nga awan kan’ ti kinaagpaysuanna di panagsus-suspetsana.
Immayda nagbakasion ditoy Hawaii ta umayna paneknekan no pudno met laeng dagiti nadamdamagna nga addaak idiay Pilipinas, ket aglayunda koma kano a mapan idiay no awanak ditoy.
Nagsikig nga immarakup kaniak, adda kinarawana iti baba ti pus-ongko ket naariekak, naar-aritak manen… maikaduan daytoy a rikus. Nabayag sa kami nakauli iti tapaw ti alimpatok ni ayat, a kaimnasan a parte ti aginnayat. Agan-anangsab kami manen, iti panagin-inanami, inyarasaasna nga ay-ayatennak unay unay, nga uray ania ti mapaspasamak itan ket saannakon a kayat a sinaan pay. Insubadko met nga ay-ayatek ken ipatpategko unay, ken kunak pay a padasek nga isubli ti panagtalekna kaniak.
“Mangnamnamaak kenka Honey, sapay ta saanton a maulit ti nasaem a napalabas...” kunana, ket intuloyna, “naywen gayam, dakkelen tay sikog ni Mareng Marizen…umalisdanto kanon nga agyan idiay Pennsylvania.”
“Oh, kasta?!” Apagdillaw ti siddaawko. “Uray no agindegda koma idiay New York ket ikarik kenka, Mahal, saanton a maulit pay di dakes a pasamak…”
“Thank You Honey!!!” kunana iti napigsa nga arasaas. Pinaklebannak ket immarakup iti nairut, ket nagdanggay ti kutogkutog dagiti nabara labus a barukongmi. “Maminsan pay la, satanto maturogen ket napuyatankami idi rabii a sangpetmi ditoy.” Inyarasaasna.
"Nabannugakon, Mahal. Sika pay laeng a, ti mangyuna ta sublatankato," kunak kenkuana. Ngem pakpakunak laeng daydiay! uray man ket no agingga kami no bigat, ta saan latta maleplepan toy iliwko kenkuana, mariknak a kasla kabarbaro ti ayan-ayatmi- kayatko a kasarsarita pay.*
* Fiction daytoy a sarita, ngarud awan sungsungbatan ti author kadagiti naagapad a character ken lugar. [Natayanak iti kaayan-ayat - Dakkel ti kaipapananna iti biagko dagiti nanumo a putarko a
Sarita.]
No comments:
Post a Comment