Ilocano Short Stories : PANAGAWID

Naulimiken dagiti kaduak a pasahero ti bus. Panagkunak mabalin a siak laengen ti nakariing. Kinitak ti relo iti punguapunguak, alas dos gayamen iti parbangon! No kasta innem nga orasen nga agtar-taray ti lugan sipud pay nagtalawkami idiay Manila. Simmiripak iti ruar. Awan ti mabukelko kadagiti malabsanmi, nasipnget la ngaruden, kasla pay insiwet ti lugan.

Insimpak ti ulok iti pagsadagan ti tugaw. Inkidemko. No mabalin kayatko ti mairidep tapno adda met bassit inanak a makadanon idiay ilimi a Cabugao. Ngem naktangakon iti posisionko, kasla nakatar-tarnaw latta ti utekko, adayo a makaturogak. Kasla ngamin naitapal iti laem ti utekko tay babai nga agpal-palama idiay asideg ti estasion ti bus.

Trenta minutos pay sakbay ti talaw ti bus a nagluganank. Naalakaon ti tugawko ken naiplastarkon dagiti kargak iti estribo ngem alusi-isenak iti uneg ta nasalimuot ken adu dagiti agbaba-umuli isu a bimmabaak. Napanak nagtakder iti sidewalk a masanguanan ti bus ta napar-pariir bassit nupay adu met dagiti aglabas a tao nga agpagna-pagna. Saanko pay a nagudua ti sinindiak a Marlboro Green idi matiliw ti imatangko ti maysa nga babai, adda kaduana nga maysa nga ubing a lalaki nga agtawen ngata iti lima, umipus-ipus pasarayna amluyen ti apsay a buokna. Kataebko ngata ti babai nupay sangapulo ngata a tawen ti bak-baketan ti langana iti tawenna a trentay singko. Kupasen ti daster a pagan-anayna, adda bay-on a bit-bitna a mabalin nga nagyanan ti kakaisuna a gamengda nga agina.

Awan aniamanna nga inyawatko dagiti senselio a nakautko iti bulsak. Natukay ti panagsusopko iti sigariliok idi inyangadna ti rupana ket nagyaman iti sangkabassit nga inlimosko. Nagsabet ti panagkitami ket kasla ketdin adda nakulding iti unegko iti panagmat-matko kadagiti matana. "Diak agbiddut isu la ketdi! Ni Rossana! " kinuna ti unegko. " Apay metten, aniat napasamak kunak koma ngem idi dobliek a ming-mingan, nagaripapa ti riknak ta imposible nga isu ni Rosanna nga am-ammok. Ni Rosanna ket maysa a babai nga saan a narigat ti kasasaadna, ket panagkunak kadagitoy no masarakak man iti uneg dagiti dadakkel a pasdek a pagopisinaan ti pakakitaak kaniana. Ken no bilang agsabat manen ti dalan mi, nasayaat man no taliawennak wenno kayatnak a kasarita. Imbag man no am-ammonak pay!
Ken no malasinnak, no bilang agsarakkami ken ni Rosanna, panagkunak irantana ti saan a mangpansin kaniak. Ket no siak nupay adda latta lemma daydi nasakit a kalman, awan aniamannan kaniak ta paseten ti napalabas ket apay koma a sakiten ti riknak ket isu met a talaga ti agpayso!

Maudi a tukadmi iti haiskul idi. Kaklasek ni Rosanna. Saan met unay nga isu ti napintas no idil-diligko kadagiti adun a napipintas a babbai a na-ammokon ngem naruar ketdi ti naganna ta adda mabalin ti pamiliada ken nalatak ti naganda iti ilimi ta aktibo ti amana iti politiko ken adda kapetda kadagiti adda iti poder ti ili ken probinsia.

Iti klasemi saanak unay a maun-uni malaksid no awagandak iti recitation ta managbabain ti personalidadko ken maysa pay no taga barrioka, rebbengna a saanka unay tumagari. Mabalin nga isu ti gapuna a siak ti assidegda a pagang-ngawan.

Nasakit nga angaw ti inaramidda naminsan. Diak ammo no siasino ti mismo nga akin-aramid ngem isu ketdi ti nangted kaniak ti sakit ti nakem.

Uray la a limmabbaga ti rupa ni Rosanna iti dayta a malem idi mabasana ti surat a nai-sipit iti notebookna. Diak ammo no apay a naiturong ti rupana kaniak. Diak met inkas-kaso ta awan ti ammok ti napasamak. Idi nalpas ti klase, inasitgannak ket kinunana: " Nagturedkan, tapno ammom uray pay no sikanton ti maudi a tao ditoy lubong, saankanto pay laeng a patulan! Dika la ket nagamaken a nagaramid ti suratmo kaniak."

Saanak a nakauni. Diak nakasungbat ta awan ti ammok iti ibag-bagana. Naklaatak. Awan ti pamal-palatpatak ti sasawenna!

Adda gayam nangaramid iti surat ket insigpitna iti kuaderno ni Rosanna ket naganko ti naikabil iti baba a nagapuanna.

"Tapno ammom, kitaem koma pay ti bagim sakbay nga inturedmo ti mangdiga kaniak," intuloyna. "Dayta a langam ken pamilia a naggapuam daga ken langit ti kayariganta, saanto a pulos bumaba ti langit nga agpasag iti daga...gunggong," inridisna. Imbag laengen ta duduakami idi imbagana. Sumungbatak ken agpalawagak koma ngem napamuleng-lengak laengen ta dagus met la a pimmanaw idi naisaona ti kay-kayatna.

Adda panangipatok a saan nga aramid ti may-maysa ti napasamak. Ammok nga adda sumag-mamano a mangkat-katawa kaniak. Sipud idin lallalo a saanak a matag-tagari. Imbag la ketdin ta asidegen ti panagserra ti klase ngem uray idi nalpasen ti panagturposmi saan a napunas ti sakit ti napasamak ket binalonko ti panaas daydi nga angaw no angaw man iti itatalawko iti ili a dimmakelak.
agpayso nga awan ti mabalinmi. Panangipagarupko idi malpas ti graduationmi ti haiskul, amminna metten a sumrekak iti pagadalan. Apagisu laeng nga agserbi ti apitmi kadagiti sangadakulapan a talonmi.

Ngem sakbay a mangrugi manen ti klase, nagbakasion ti maysa nga anak ti katalunanmi a lakay nga agnaed Manila. Kasapulanda kano ti katulong a lalaki, para dalus ti aglaw-law ti balayda, para asikaso kadagiti asoda ken no ania la ditan a pnagibaonanda. Saandak idi a palubusan da tatang ta nasay-sayaat kano laengen a badangak ida iti talon ngem nagpak-pakaasiak nga uray maysa laeng a tawen tapno maramanak ken makitak met ti biag ti Manila.

Ingaedko a tinungpal dagiti pagrebbengak bilang katulong iti balay ti baro nga amok. Kasta met nga uray no saan nga ikub ti trabahok, no ammok a pagsayaatan dagiti pagtrabahuak, aramidek. Impariknak ken impakitak kaniada nga isakitko ida bilang amo ken pinagtalinaedko ti nangato a pinagraemko kaniada. Ket no iti rabii sakbay a maturogak, inuramko dagiti pinanid ti libro a mabulodko iti biblioteka dagiti amok. Pinilitko a sinagepsep dagiti mabalinko a sagepsepen kadagiti mabas-basak.

Iti sumaruno a semestre, nadlaw ti amok a naayatak nga agbasa. Dinamagna no kayatko ti agbasa ket idi nagtung-edak, mabalinko kano ti sumrek ti klase iti naladaw a malem. Nupay saanna nga inkari a tulongannak, imbagana nga adda iti likudak. Adda met idin naurnongko sangkabassit iti sueldok ta tay kunadan, no saan unay a kasapulan, saanak a gumatang. No awan ti trabahok iti Domingo, mapanak agpasiar ngem saan a pasiar ti walay ken bus-bos ti kuarta ditoy ken idiay.

Nagenrolak a part time student. Saanko unay pinarikut dagiti aruatek a mapan iti eskuela ta inanusak dagiti alus ti amok nga imparangkapda kaniak. Maralawada a para iti kullapit a bagik ngem sininturonak. Dinoblek dagiti mediasko no dadduma tallo tapno saan a mauksot ti sapatos a nadawatko. Ingaedko ti pinagadalko, diak linipatan dagiti pagrebbengak kadagiti amongko.

Iti eskuela adu dagiti agkakalasbang a sabong a nakalangenko ngem ammok a saanak a maikari isu nga inem-emak ti agrusing a karayo. Binay-ak lattan dagiti matak a nagpapas a nangmingming kadagiti pusak-sakda ket intuloyko ti napasnek a panagimmurik kadagiti libro.

Mabalin nga gapu ta saan metten datao nga main-initan, limtuad ti sangkabassit a busnag ti kudilko a natawidko iti maysa kadagiti lelangko a naparsiakan iti dara dagiti Kastila a dayo. Nanayunan bassit ti piskel dagiti gurong ken takiagko, timmayagak ta nakaramanak metten ti nasal-saliwanwan bassit a taraon manipud kadagiti amongko, awanen dagiti pagilasinan iti bagik nga aglak-lak-amak laeng ti denengdeng ken pakbet a no dadduma kimbet a paria ken tarong agkurang pay iti bagoong.

Adu nga anus a bulon dagiti darepdep ken panagsalukag kalpasan innem a tawen, inyawat ti presidente ti unibersidad ti DIPLOMA a para kaniak. Ket idi nangituyang ti linteg ti eksamen para ti kurso a leneppasko, saan laeng a ti biagko ti intag-ayko, pati naggapuak a kolehio ta maysaak kadagiti nakagun-od ti kangatuan a promedio!
Mabalin a nairedepak met laeng ta naklaatak idi maitug-tug ti ulok it tawa ti lugan iti panagsikkona. Simmiripak manen iti ruar. Agminaren ti pakabuklan ti aglaw-law. Addan sangkabassit a lawag nga ibing-bingay ti umay a bannawag. Winana-wananak ti madama a dal-dal-liasaten ti lugan. Nakadanonkam' gayamen iti mini zig-sag road ti Ilocos, ti kasla binaut nga uleg a kalsada a kimmayet-ket iti bantay, sakbay ti Quirino bridge a nangrangtay ti karayan Banaoang iti Santa Ilocos Sur. Oh, Cabugao, insennaay ti riknak...asidegakon!

Impalapalko ti panagkitak iti kannigid a baba; iti manliweng-liweng a taaw. Kas ti biag ti tao, no dadduma, naatab ken nadawel ket ti pintas awan kaaspingna no kasta a kalinakna!

Intaliawko ti panagkitak iti kannawan. Palalo ti panangyal-ali-kaka ti lalaki a psahero ti babai a kaabayna a nagsadag iti barukongna, tapno saan a matukay ti turogna ken saan a mai-tim-og ti ulona iti panagibar-ibar ti lugan a mangsur-surot ti killo-killo a dalan.

Langada ti saan pay a naestaduan, mabalin nga apagleppasda iti karerada wenno addadan iti ngalay ti gun-gun-odenda a kurso.

Iti panagkitak kaniada, naimatangak ti maysa nga ubing nga ayat a mabalin nga agsampaga ken rumangpaya. Saanko a nadaeran ti ise-sek-sek iti panunotko ti maysa nga ayat a tinagibi toy pusok idi siak ti kas kaniada ti kabannuagna.

Saan a panangbagkat iti bukod a bangko, idi nakaleppasak iti kolehio, trabaho ti nangbirok kaniak. Pinilik ti maysa kadagiti Top 50 Corporations ti Pilipinas, maysa a group of companies nga akin-ikut kadagiti nadumaduma nga interests iti negosio.

Nangrugiak iti baba- kas maitutop iti leneppasko a kurso. Gapu iti anep, anus ken regget ken impakitak nga abilidad, saan a nailimed kadagiti amo nga intayokko ti nabayagen a naginana a departamento nga impaiggemda kaniak iti uneg ti innem a bulan.

Dakkel a puonak ti naannad a panagtamingko kadagiti rebbengek ket dayta nga ugali ti nagbalin a tekkenko a nagpangato. Kalpasan makatawen adda naaramid a reorganization ket inyalisdak iti sabali a designasion.

Nagbalin nga amok ni Isabelle, maysa a balasang nga in-inauna ngem siak iti dua a tawen. No makapagbalikas ngata dagiti dadduma a nabiag iti rabaw ti daga, dagiti laeng bulsek ti saan a makayawan iti kinapintasna. Idi damo a formal encountermi, ammok lattan nga adu ti nasippawna idi inkuruay ti Mannakabalin dagiti nasayaat a gasat iti ayantayo a planeta. Malaksid ti agtatapaw a personal a linapintasna, nadagsen pay ti iggemna a diploma nga idiay ballasiw taaw ti nangbakiranna. Saan laeng a dayta, sagibo pay ti addaan a pamilia, dadakkelna ti akin-iggem ti adu nga stocks ti kompania.

Bituen ti panagkitak kaniana. Siak a nagtaud iti natikag a daga, nakunak iti panunotko: daytoy ti husto a makuna a langit ken daga.

nabayag a saananak a nakapasiar ditoy, isu nga nabayag met a saan a nasilpuan....

awan mulitna a professionalism ti langen nga impakitak ken ni Isabelle. impasnekko nga inaramid dagiti imbilinna nga aramidek ket nadlawko a napedped kadagiti impaayko a serbisio tapno lallalo a napintas ti panagtulid ti iggemna a dibision ti korporasion.

adu dagiti inatendaranmi a corporate meetings/ dinners ken no ania la ditan a kasapulan a dap-ayan dagiti ulo ti departamento. ket gapu ta assideg ti panagkuy-kuyogmi, simminged met ti relasionmi bilang agkatrabahuan, ditoy ko a naimatangan ken naobserbaran ti naun-uneg pay a kinataona: tay nakunakon a ti libnosna kasla kasingin ti anghel ditoy daga ket ti ugalina maibagay la unay kaniana.

kasta met siguro kaniana, nairuamnan ti bagina kaniak. nadlawko a talkennak ket no mabalin, dayta a talek diak kayat a marak-rak. maysa pay iti kinataok, makunak a ti prinsipiok agbat-batay iti nadalus, awan kaniak iti agpangato gapu iti ulbod.

maysa a rabii, kalpasan a nagatendar kami iti business dinner, napalaluannansa ti imminum ta idi agawidkamin nadlawko ti bagina nga agdiwer-diwer. mabainak koma a mangatibay ngem nakunak met la iti bagik nga ad-addanto a mapilawak no saanko nga atibayen ta amangan no mapisak ket maitug-tog ti ulona iti semento a natangken. indiayak ti bagik a mangmaneho ti luganna, pinanawakon ti luganko, inkeddengko a subliakton kabigatanna.

naannad ti panangbitibitko iti nalamuyot, napino ken nalungpo a bagina. saan met ketdi a naabak ti mental faculties na iti espirito ti arak a nainumna. sibubukel ti panunotna, awan kurangna, mabalin a ti laeng equilibrium na ti sangkabassit a dispalinghada.

intulnogko iti maikatallopulo a kadsaaran ti nadaeg a condominiumna. diak koma kayat ti sumbrek ngem nakitak a napasnek ken napudno ti panangipilitna.

sinabatkami ti angot nadalus ken nadalimanek a salas. madlaw latta a nangato ti pagbatayan ti akin-balay no ibatay ti panirigan kadagiti alikamen, iti diding ken suelo a naitaman.

apagbiit kalpasan a nagtugaw, timmakder met laeng, nagturong iti sango ti nakarikep a desarming a tawa ket nakitak ti panagiwarasna ti panagkitana iti baba, iti adyo a baba ngem kasla ad-adayo pay ti adda iti panunotna. sinurotko ti nangipalladawanna iti panagkitana. naimatangak dagiti adu nga silaw iti baba, kasla ketdin naiwaris a bituen, nakunak iti bagik: kastoy met ngata no agampayag nga agpababa dagiti bituen ket arkosanda ti dati a sil-sinaganda a rupa ti daga?

pinik-pikko ti kannawan nga abagana ket indiayak ti kannawan a dakulapko, tanda ti innak panagpakada. timmaliaw ket miningmingannak. diak ammo ngem dagiti pan-panunotek a bituen idiay ngato, kasla nakitak kadagiti matana. kasta unay ti rimatda!

"Isabelle...." kinunak, inmuestrak ti agpakada, nupay awan ti tuloy ti naganna nga imbalikasko.

awan ti insungbatna malaksid ti perreng dagiti agsar-sarita a matana. nabayag a nagtupa dagiti mulaggetmi. awan ti rimmuar a balikas kadagiti bibigmi ngem awan ti ser-serbi ti balikas no arasaas ti puso ti umap-apiras. ta ad-adu pay ti makuna ti puso ken rikna ngem ti maibaga ti bibig no dadduma.

nabayag a pennerreng agingga ti saanen a madaeran dagiti pusomi a tenglen ti kinapudno iti ikutna a naipen-pen. ditoyko a napanek-nekan manen a nabileg ti ayat. awan ti makuna a beddengna, baknang man wenno marig-rigat!

nagkarayam dagiti dakulapna, kasla adda matada a nangbirok ti dakulapko. sinubadan ti agur-uray a petpetko dagiti immapon a tanda ni karayo.

ti pennetpet, nagbalin a rinnakep, rinnakep inggana a naglayon iti nairut nga agek! binulosanmi dagiti bibigmi a nagpinnapas. linuktanmi dagiti pusomi tapno ti ayat nga im-impenmi agdakiwas.

nagkaradap dagiti dakulapmi, intuloyna ti nagtangngep dagiti bibigmi. binay-bay-anmi a bumara ken bumara dagiti nabara a bagi!

idi naginnibbet dagiti bibigmi, nagturong dagiti bibigko iti tengngedna. inapiras dagiti bibigko ti likudan ti lapayag ken tel-telna. nairut ti panangsiketko, nalag-an met ti panagay=ayam dagiti napino a dakulapna iti karukongko. nasariwawek dagiti ramayko, linukibko dagiti makuna a napandagan a mitsa ni karayo.

nagpingki ti langit ken daga. tiniliwmi dagiti gurruod ken kimat inggana nga intinnagna ti tudok ket naglippias dagiti dati a naubbog a karayan!

inawidnak ket nagturongkami iti kuartona. inin-inayadko nga impaidda iti nalamuyot a kamana ngem saanko nga ininggaan ti panangbaludko kaniana. naguyas dagiti bibigko kadagiti binturod iti barukongna, inarikap met dagiti dakulapko ti mararaber a kapan-awan iti baba ti pus-ongna!

nagpababa dagiti bibigko idi mauma nga agay-ayam kadagiti dua a binturod. nagestasion iti ayan ti narabaw a bubon iti ngatuen ti pus-ong; idi lumalo dagiti areng-eng, nagpangato manen kadagiti bibig tapno suplianna dagiti arungaing ti essem!

awanen ti natda kadagiti pagan-anaymi. no kasano ti langami a timmao idi mayanakkami, kasta metten ti itsurami. nagadiwara ti angot ayat iti uneg ti kuarto a linallayan dagiti asug ken sennaay ni rugso.

nagpababaak. nagpisaw-pisawak iti karayan ni ragsak. inin-inayadko a pinasurong ken pinababa, naguyasak iti nalamuyot a pagkar-karayaman ti ayusna. idi saannan a madaeran a tengngelen ti rienda, isun ti nangibaga nga ikkakon ti kalalainganna!

bulang-langanak a toro. no arado laeng saanak a nalaka a mapadso! nauneg ti panagipal-palokko, naayas ken natangken ti tangbaw nga ikar-karitko!
ammok a timonen ti witiwitko tapno agenjoy ti kaduak iti husto. kasta ti pinamay-ak. binay-ak a nanamenna nga usto ti nauneg a panagiwalawalko, nupay naannayas. ngem idi umayen ket agtupak ti langit, biglak a kinarintar...inggana a naggiddankami a nagtunglab.....

ngem ti ayat ti dua a puso uray pay makuna nga awan ti mulitna, adda latta dagiti posibilidad a kalbario wenno derraas a pakaigarangu-gunganda! kasta ngata ti biag no saan a para kenka, uray ania ti aramidem, maibbatam latta!