ADUT' mangdildillaw no apay a daytoy nakayanakanmi a sao (Iluko)
ti kangrunaan nga ar-aramatenmi a pagsursurat. Nga apay met a daytoy baduy ken
`awan ka-class-classna' a pagsasao ti kaykayatmi. Nga apay kano a di koma
English ti usarenmi tapno ad-adda a mabigbigkami kas mannurat--nga ad-adu koma
kano met la ti mangapresiar ken makaawat kadagiti ideami...
Masdaawkami.
Wen, ta apay met a tagibassiten ken tagibabaen ken tagidaksentay' ti
nakayanakantay' a sao? Apay met a pakabigbigan ti English, nga ad-adut'
makaapresiar ken makaawat idinto a pakadillawan ti agusar iti bukod a pagsasao?
Nakakaskasdaaw ta maysa nga Ilokano nga Iluko ti napuotan ken nakaruamanna a
sao--nga Iluko ti ar-aramatenna a pagbalikas ken pagpanunot ngem uyawenna ken
dina ikabilangan dayta a nakayanakanna a sao!
Maysa met daytoy a kita ti
autorasismo a makuna--ti pananglais, panangipababa iti bukod a bagi wenno puli,
kas koma iti gagangay a kababalintayo a Filipino a mangdillaw kadagiti bukodtayo
a di maikanatad wenno dakes a galgalad kas iti maipagarup a kinasaduttayo, ti
kinamanagimbubukodtayo, ti kinamanagapal ken kinamanagtuladtayo, ti
kinamananggundawaytayo ken dadduma pay. Ti panangumsi ken panangupaytayo iti
bagbagitayo wenno iti sabali a patgen, raemen ken aramaten ti nakayanakan a sao
ket maysa pay a klase ti makunkuna a panagpampanunottayo a kas kappi a ditay'
palubosan nga agdur-as ti maysa kafatayo tapno koma agdur-astayo amin.
URAY laisen ti asinoman a nalaing wenno aginlalaing,
pagtangsitmi latta `toy nakayanakanmi a sao. Daytoy ti ipangrunami kas mannurat
uray pay agsursuratkami met iti English ken Tagalog. No apay, kaw-idenmi man ti
imbatad ni Johann Gottfried Herder, maysa a mannurat nga Aleman idi maika-18 a
siglo, kinunana: "...no iti dandaniw ket assideg ti panagkakanaig ti panunot ken
panangyebkas, agsuratak la ketdi iti dayta a lengguahe a kabesadok ti
pannakausar dagiti balikas ken kabaelak a pulinglingen iti kaykayatko, ken
naan-anay ti pannakaammok kadagiti balikasna, wenno uray kaskasano ket
kapkapnekak a saan nga agtungpal iti aglablabes ti kinaturedko a mangaramat; ket
awan duadua nga isu daytoy ti nakayanakak a pagsasao."
Saan la a dandaniw no
di pay ket aminen a klase ti sinurat ti mabaelan dayta a pannakaibatad ti
pannakaammo iti bukod a sao. Ta apay koma a gageman ti agsurat iti sabsabali pay
a pagsasao no dimo kabesado ken no dimo nakairuaman? Nga agpapan pay nakairuamam
ngem dimo met nakayanakan ken dimonto mailibak wenno mailaksid dayta a pagsasao
a nangmuli iti isip ken dilam.
TI IMASNA met ngamin, uray pay no ti nakayanakantay' a sao ti
us-usaren ti dila ken panunottayo, ganggannaettayo iti pateg ken usarna iti
kultura ken literaturatayo. Isu a saantayo a mabigbig wenno maikkan pateg ti
bukodtayo a kultura ken literatura a ramut-teddek ti kinataotayo, ti agdama ken
masakbayantayo kas puli--kas Ilokano ken kas Filipino. Babaen ti
kinaignorantetayo iti nakayanakantay' a sao, ignorantetayo met iti
katataotayo--iti kina-Ilokano ken kina-Filipinotayo. Isu a ditayo dumur-as kas
Filipino ken kas pagilian. Ganggannaet, dagiti ganggannaet a mangabalbalay ken
mangtengtengngel kadatayo, ti dumurdur-as. Latta ken lattanto.
Ditay' mautob
a ti maysa a ganggannaet a lengguahe, kas iti English a nagramaram ken
nagsallukob iti sangkadagaan ken sangkapanunotan a Filipino, ket kangrunaan a
paset ti naminpinsan a panangsakup ken panangparmek ken panangadipen iti gimong,
iti kultura ken iti agarup isuaminen nga aspeto ti biagtayo. Kas kuna ni Conrado
de Quiros, maysa a kolumnista: "Ti panagsursuro iti maysa a lengguahe ket saan a
kas agsuro nga agmaneho. Sursuruem ti intero a kultura. Bumatokka iti taaw
dagiti kabarbaro a a tagipatgen, galad-kababalin ken kapampanunotan."
Isu a
no ipangpangrunam ti ganggannaet a lengguahe ta patiem a napimpintas ken
nasaysayaat ken nanaknakem daytoy ngem iti bukodmo a sao, pakakitaan-pagilasinan
iti kita ti katataom: taldeng ti koloniak a panagpampanunot, sikakayetket iti
ganggannaet a kultura, ekonomia, politika, kababalin ken silalais iti bukod a
bagi ken pagilian.
ADDA mangipapilit a ti English ti pagsasao ti demokrasia,
ti kinasirib ken ti panagdur-as. Ngem no amirisen, ti English ket tubeng met iti
demokrasia ta pagsisinaenna dagiti tattao ken lapdanna ti nawaya a
panagkikinnaawatan. Guduaenna ti Filipino: iti maysa a bangir, dagiti manmano a
naglalaing nga umingles a babaknang, politiko, opisiales ti gobierno a
mangan-anito kadagiti ganggannaet; ket iti sabali a bangir, dagiti kaaduan a
nakapuy nga umingles wenno talaga a di makaawat iti English a napanglaw,
babassit a tattao--dagiti mannalon, mangngalap, obrero ken dadduma pay.
Kas
kuna met laengen ni Renato Constantino, maysa a historiador ken kolumnista: "Ti
English ket nangaramid iti sagiped iti nagbaetan dagiti mangbukbukod a bileg ken
dagiti (kadawyan) a tattao. Nagbalin ti English a kas tanda ti kinalatak idinto
a dagiti natibo a pagsasao ket natagibassit." Innayon pay ni de Quiros:
"Degdegan ti English ti (kinaganggannaettay iti maysa ken maysa). Pagbalinenna
ti gobierno a nakaad-adayo kadatayo, ti linteg a mas di maaw-awatan a puersa,
dagiti kontrata a nakarkaro a di mapagtalkan nga instrumento."
No kasta, ti
English met, imbes man a mangpasirib, mangilaeg iti nawaya a pannakaammo. Imbes
a mangidur-as, mangikaranukon iti derraas ti kinamangurkuranges.
NGEM ketdi met, napateg met a masursuro ti English wenno
sabsabali pay a pagsasao kas maikadua a lengguahetayo tapno makatakunaynaytayo
iti internasional nga agpang. Ti dakesna ngamin ta imbes a maikadua laeng a
lengguahe, ipapilittayo met ti English kas umuna (a kaaduanna a ditay met ngarud
maperpekto) ket tallikudantayo, liputantayo, pardayaentayo ti talaga nga umuna a
lengguahetayo--ti nakayanakantay' a sao (Iluko no Ilokanotayo, Tagalog no
Tagalog, Bikol no Bikolano, Bisaya no Bisayano kdpy.)
Ta no kasano koma ti
panagpagunggantayo a mangadal, mangipalangguad, mangisakit iti English, kasta
koma met iti bukodtayo a lengguahe. No agusartayo wenno maruamtayo man iti
English, dina kayat a sawen a baybay-an ken ibaintayon ti talaga nga us-usaren
ken nakairuamantayo a pagsasao.
Ta kuna pay ni Herder: "Ti nakayanakan a
pagsasao ti bagnos, a no awan tulongna, mayaw-awan ti panunot iti kabakiran ti
adu a ganggannaet a lengguahe… agadalak iti ganggannaet a lengguahe saan tapno
lipatek ti bukodko a pagsasao, saanak nga agbaniaga kadagiti ganggannaet a
pagilian tapno baliwak dagiti indakdakkelko a kababalin ken kostumbre; saanak
nga umili iti sabali a pagilian tapno laksidek dagiti bukodko a kalintegan a
sibiko, ta no bilang kasta, ad-adu ti mapukawko ngem ti magun-odko."
No comments:
Post a Comment